dalam lingkungan kebudayaan Jawa. Sejak dulu kala, bahasa Sansekerta digunakan
dalam penyebaran dan pengembangan ilmu pengetahuan. Banyak kitab Jawa Kuno yang
ditulis dengan menggunakan unsur serapan bahasa Sansekerta. Pada perkembangannya,
bahasa ini lebih popular dengan penyebutan Bahasa Kawi.
Sesuai dengan makna harfiahnya, Kawi berarti pujangga. Bahasa Kawi berarti
bahasa yang digunakan oleh para pujangga. Pada jaman dahulu bahasa Sansekerta atau
bahasa Kawi memang digunakan oleh para cendekiawan, ilmuwan, dan bangsawan. Hal
ini menyebabkan bahasa ini menjadi sangat tinggi kedudukannya dalam masyarakat
Jawa. Komunikasi antar kelas menengah kerap kali diukur dari tinggi rendahnya
seseorang dalam berbahasa.
Karya sastra yang bermutu tinggi kualitas filosofisnya selalu memakai barometer
parama sastra, parama kawi, mardawa lagu, nawung kridha, dan sambegana. Buku
Kamus Sansekerta – Indonesia ini menjadi kunci untuk membuka lembaran kebudayaan
Jawa yang sudah berusia berabad-abad lamanya.
A
aba : perintah; aba-aba :
memberi perintah
abah : alat, perkakas; abahabah, abahan :
perkakas, alat-alat
abang : merah
abi : lebih, bagus, baik;
abicara : santet;
abicaraka : santet;
abilasa : hawa nafsu;
abimana : congkak,
sombong; abimantrana
: restu, berkah; abimata
: 1 hormat; 2 bijaksana;
abinawa:mengagumkan,
terpuji; abipraya : citacita; abirama : selaras,
serasi; abirawa : repot,
menyusahkan; abirupa :
cantik, indah; abisatya :
teman setia, sahabat
karib; abiséka : wisuda,
penobatan; abiwada :
penghargaan; abiwara :
pelajaran; abiyasa :
pandai, bijak
abra : berkilauan, gemerlapan
abur : terbang, melayang
acala : bukit, gunung
acara : acara; ngacarani :
menyusun acara,
menyambut
acitya : ilmu pengetahuan
ada : gagasan, prakarsa; adaada : memprakarsai,
mempelopori
adaka : banteng
adamar : lampu, pelita, dian
adang : menanak nasi
adanu : sinar, cahaya
adara : penghormatan, pujian
adarma : mengabdi, berjuang
adas : nama tumbuhan obat;
adas pula waras : jenis
tumbuhan untuk jamu
adeg : berdiri, tegak; ngadeg :
berdiri; adeg-adeg : 1
tongkat yang ditancapkan
sebagai tanda; 2 tanda
alenia dalam tulisan Jawa
adha : tangga
adhah : tempat, wadah
adhang : menunggu; ngadhang :
menunggu, menghadang
adhep : hadap, menghadap;
ngadhep, madhep :
menghadap ke; madhep
mantep : menghadap
dengan mantap, niat yang
kuat
adhi : adik
adhi-adhi : ketuban
adhik : adik
adhum : teduh, rindang
adi : cantik, indah; ngadi-adi :
rewel, nakal, banyak
tingkah; adibusana :
pakaian yang indah;
adidaya : lebih berkuasa;
adigang :
menyombongkan
kekuatan; adiguna :
menyombongkan
kepandaian; adigung :
menyombongkan
kebesaran; adikara :
berwibawa, berkuasa;
adilaga : perang;
adiluhung : agung,
anggun, bernilai lebih;
adiluwih : lebih;
adimuka : penguasa,
pembesar; adinegara :
negara yang lebih baik;
adipati : bupati, vatsal;
adiraga : bersolek,
berhias; adiraja :
pemaaf, pemurah;
adiwarna : jenis yang
lebih baik; adiwignya :
orang pandai
adil : imbang, rata; pengadilan
: tempat pengadilan
aditya : matahari
adnyana : akal, pikiran
ados : bungkuk, buah yang kecil
adpada : sembah, bakti
adreng : ingin sekali
adres : hujan deras
adri : gunung
adu : adu
adus : mandi; adus jamas :
mandi besar, keramas;
adus getih : mandi
darah, penuh luka;
ngadusi : memandikan
adyaksa : jaksa
adyapi : berkuasa, berwenang
agama : pedoman, jalan,
tuntunan hidup
agar : pusar
agel : tali
agem : 1 ikatan padi; 2 pakai;
ngagem : memakai;
ngugemi : memegang,
mempedomani; ageman
: pakaian, busana
ageng : besar, agung; ki ageng :
pembesar, penguasa
aglis : cepat, lekas
agni : api
agnya : perintah; agnyana :
pikiran
agra : pucuk, puncak
agrang : disandarkan; magrang,
mlagrang : melintang,
mengganggu jalan
agreng : lebat, deras, meriah
agul-agul : kebanggaan, pahlawan
aguna : berguna, bemanfaat;
aguna kaya : kekayaan,
harta benda
agung : 1 besar; 2 penuh
agus : bagus, tampan
aguyu : tertawa
agya : cepat, segera
agyat : 1 giat, rajin; 2 gemebyar
ahengkara : nafsu jahat, durhaka
ahingani : mumpuni, terpercaya
ahwaya : nama, asma
ajag : liar
ajang : piring
ajap : harapan, cita-cita;
ngajab : berharap
ajar : 1 belajar; 2 brahmana;
ajaran : 1 ajaran, ilmu
yang diajarkan; 2 aliran;
diajar : 1 diberi
pelajaran; 2 dipukuli,
diberi peringatan; ki ajar :
guru, orang yang
mengajar; kurang ajar :
nakal, kurang ajar; ngajari
: mengajari, mendidik;
pelajaran : pelajaran,
bahan yang diajarkan
ajeg : tetap, sama
ajeng : 1 mau; 2 ayu; majeng :
maju
ajèr : melebur, mencair
aji : 1 raja; 2 ilmu, nilai,
harga; aji-aji : ilmu
kedigjayaan; aji jaya
kawijayan : ilmu perang;
aji panglimunan : ilmu
menghilang; aji
pengasihan : ilmu agar
dicintai seseorang; ora aji
: tidak berharga, tidak
laku
ajil : jajan
ajir : 1 hancur; 2 patokan
ajrih : takut, cemas
aju : cepat, maju;
ajur : hancur, remuk; ajur
mumur : hancur lebur
akal : akal, pikiran; akal bakal
: asal gagasan
akalpa : barang indah, hiasan
akar : akar
akara : wujud, rupa
akasa : langit, angkasa
akèh : banyak
akep : dekap; ngakep :
memeluk, mendekap
aki : kakek
akik : batu permata
aking : kurus kering
akral : hebat, kuat
akram : berkilauan, bercahaya
aksa : mata, penglihatan
aksama : ampunan, memaafkan;
pangaksama : ampunan
aksamala : tasbih, tanda kesucian
aksara : abjad, huruf
aksatriya : kesatria
aksi : 1 mata, penglihatan; 2
tindakan
aku : aku, saya; ngaku :
mengakui
akum : rendam, terendam
akur : rukun, cocok, sesuai
akwan : menyuruh,
memerintahkan
akwayan : kawan, teman
akyan : mata, penglihatan
almanak : almanak, takwin
ala : jelek, buruk; alan-alan :
segala hal yang buruk
alab : tergenang air; ngalab :
mengambil; ngalab
berkah : mengambil/
mencari berkah; ngalab
nyaur : hutang dan
membayar hutang
alad : nyalad, nyala api;
ngalad-alad : menyalanyala
alah : kalah; alah déné
: walaupun begitu;
alah nganggur :
daripada tidak bekerja;
alah ora : daripada
tidak; alah silih :
daripada menukar;
ngalah : mengalah
alang : halangan, rintangan;
alangan : halangan,
rintangan; ngalang :
melintang, malang :
melintang, malang;
alang ujur : malang
mujur, malang melintang
alang-alang : jenis rumput, ilalang
alangen : bersenang-senang
alap-alap : burung sejenis bangau
alas : hutan; alas greng
: hutan belantara; alas
gung liwang-liwung :
hutan belantara
alasan, alesan : alasan, dalih
alawan : melawan
aldaka : gunung, bukit
alem : puji; aleman : suka
dipuji
alembana : pujian
aleng : remak
alep : indah, bagus
aleran : alir, aliran
ali : biasa, sudah sering; aliali : cincin
alih : pindah; malih : berubah
alimerut : jimat, pusaka
aling : tirai, pembatas; alingaling : pembatas,
penutup; aling-alingan :
bersembunyi
aliran : 1 saluran; 2 versi, faham
alis : alis mata; alis-alis :
tanda yang menyerupai
kening
alit : kecil, mungil
aliwawar : topan, angin ribut
alon : pelan, tenang; alon-alon :
pelan-pelan
alpa : cacat, cela
alpaprana : huruf biasa
alpita : cacat, cela
alu : antan, alat penumbuk
padi
alub : direbus, dimasak
aluk : remak, lebih baik
alum : layu
alun : ombak besar, gelombang
alun-alun : 1 alun-alun, lapangan
besar depan/belakang
kraton/kabupaten;
2 pelan-pelan
alung : lebih baik, lumayan
alup : melolong, meraung
alur : alur, silsilah; alur waris:
hubungan persaudaraan
alus : halus
aluwung : lebih baik
ama : hama, penyakit tanaman
amah : sangat marah, suka
makan
aman : aman, selamat
amang : diacu
amara : dewa, Tuhan
amarah : amarah
amarga : sebab, karena; amargi:
sebab, karena
amba : 1 lebar; 2 hamba; 3 saya
ambah : diambah : dijamah,
dilalui; ngambah :
melalui, melewati
ambak : meskipun demikian
ambal : 1 berulang kali; 2
permadani; ambalambalan : berkali-kali;
ambal warsa : ulang
tahun
amban : lamban, pelan
ambar : wangi, semerbak;
ambarukma :
semerbak harum
mewangi
ambara : udara, angkasa
ambat : diambat : ditarik,
dipegang telinga
ambaudhendha nyakrawati : adil
bijaksana dalam
memerintah dunia
ambawang : jenis buah mangga
ambawani : memulai
ambek : hati, perasaan; ambek
adil paramarta : penuh
dengan rasa adil dan
bijaksana; ambek
darma : dermawan;
ambek pati : berani
mati; ambek siya :
menyia-nyiakan, suka
menganiaya; ambek
sura : pemberani,
sombong; ambek wani :
pemberani, pahlawan;
ambek welas :
pemurah, belas kasihan
amben : 1 ikat, pengikat perut
untuk bayi; 2 tiap, setiap
ambeng : ambengan : nasi
kenduri; ambengambeng : duduk
melingkari nasi kenduri
ambèr : meluap, tertumpah
airnya
ambet : bau
ambetan : durian
ambles : ambles, tenggelam
dalam tanah
ambo : digelar, dibentangkan
amboja : menjamu makanan;
amboja krama : pesta
makan-makan
ambra : membesar, merajalela
ambrah : diratakan supaya
tempatnya penuh
ambral : admiral, jendral
ambrastha : memberantas
ambrih : agar, supaya
ambrik : wangi, semerbak
ambring : sunyi, senyap
ambruk : ambruk, runtuh
ambrung : suara menggelegar
ambu : bau; mambu : berbau
ambung : cium; ngambung :
mencium
ambur : hambur, tabur
ambus : mencium untuk baubauan
ambuwaha : mendung, awan
ambyah : ada di mana-mana;
ngambyah-ambyah :
tidak ringkas, terlalu
melebar persoalannya
amerga : karena, sebab
amèt : mengambil, mencari;
amèt ati : mengambil
hati
amlas asih : berbelas kasih
amogasidi, amogasakti : sakti sekali
amoh : rusak, robek
among : mengasuh, memelihara;
among dagang :
menjaga dagangan,
berjualan; among hyun :
menjaga cita-cita, meraih
idaman; among karsa :
menjaga gagasan,
idealisme; among kisma
: menjaga rumah,
menunggu; among praja
: pegawai pemerintahan;
among raga : olah raga;
among slira : menjaga
diri, berdandan; among
tani : bertani, bercocok
tanam; among tuwuh :
bercocok tanam
amor : bergaul, bercampur
amot : memuat, mengandung
ampad : rata; ampadan : daun
tembakau yang bawah
ampah : tahan, cegah
ampak-ampak : kabut
ampal : tawon, lebah
ampang : ringan
ampar : sambar; amparan :
dampar, tempat duduk
raja
ampas : 1 ampas, sisa; 2 sayur
(bukan kuah)
ampeg : berat
ampeh : ditahan
ampèh : tidak terlalu tajam
menurun/meninggi
ampèk : hingga, sampai
ampel : jejal, sesak
amperu : empedu
ampet : ditahan; ngampet :
menahan
ampik-ampik : dinding penutup
yang terletak di
bubungan rumah
ampil : selir; ngampil, nyuwun
ngampil: meminjam
amping : tirai; nyamping : kain
ampir : mampir, singgah
ampu : menghina, memaksa
ampuh : hebat, manjur;
ampuhan : 1 andalan;
2 prahara
amput : berbeda jauh
amrat : berat, muat
amreta : air kehidupan
amrik : wangi, semerbak
amril : ampelas, kertas
penghalus
amud : mengulum, mengunyah
amung : hanya, cuma
amur : salin rupa
ana : ada
anak : anak, putra; anak
angkat : anak pungut;
anak bojo : anak istri,
keluarga; anak haram :
anak yang lahir akibat
perselingkuhan; anak
mas : anak yang
terkasih; anak pupon :
anak pungut; anak putu
: anak cucu
anala : api
anam : anyam, ditata rapi;
nganam : menganyam
anana : mulut, lesan
anang : kasmaran, jatuh cinta
ananta : bermacam-macam;
ananta kusuma :
bunga berwarna-warni
anapi : tetapi, namun
anapun : adapun
anarawata : selalu, senantiasa
ancak : menyerang, menyerbu
ancal : bunga talas
ancala : gunung, bukit
ancang : ancang-ancang, membuat
jarak lompat
ancar : menohok
ancara : menyambut, ucapan
selamat
ancas : tujuan, maksud; ngancas
: memintas jalan
anceng : menyediakan, menjamin
ancer : kira-kira, dugaan; ancerancer : patokan
ancik : naik, tumpang; ancikancik : menginjak
anco : cangkul kecil
andaka : banteng
andakara : matahari, surya
andam : pakis, pohon paku
andamar : sebagai pelita
andana warih : darah biru, bangsawan
andanu : 1 panah; 2 mendung; 3
kerbau
andaru : wahyu, kebahagiaan
andasih : mengabdi
andel-andel : andalan, pusaka;
ngandel : percaya, yakin;
diandelaké : dipercaya
ander : penuh, meluap
anderpati : pemberani
andèwi : nama tumbuh-tumbuhan
andhah : rendah, bawah;
andhahan : bawahan,
anak buah
andhan-andhan : ikal mayang
(rambut)
andhang : sandaran, tempat
bergantung
andhap : rendah, bawah;
andhapan : 1 bawahan,
rendahan; 2 babi hutan;
andhap asor : rendah
hati, sopan santun
andhar : uraian, penjelasan
andhé : umpama, misal
andheg : henti; mandheg :
berhenti
andhèk ngendi : ada di mana;
andhèkane : padahal
hanya begitu
andheman : lekukan di dada
binatang
andhéné : padahal cuma begitu
andheng-andheng : tahi lalat
andhèr : meluber, meluap
andhesthi : mengerjakan, membuat
andhih : bergeser, dikalahkan
andhingané : kemarin, yang lalu
andhong : dokar, kereta kuda
andhuk : handuk
andik : mata melotot,
penglihatan tajam
andika : 1 berkata; 2 anda;
jengandika : anda;
ngandika : berkata
andon : olah, laku; andon
asmara : bermain cinta;
andon gawé : berbagi
kerja; andon laku :
melakukan perjalanan;
andon lulut : bermain
cinta; andon nyerèt :
menghisap ganja; andon
tuwa : menikmati hari
tua; andon-andon :
sering kunjung
andong : andung, nama
tumbuhan
andrawina : jamuan, hidangan
andrepati : tak takut mati, nekad
andu : sumur
andulur : mengiring, berderetderet
andum : bagi, membagi; andum
gawé : berbagi kerja;
andum laku : berpisah
untuk meneruskan
perjalanan; andum
slamet : saling
mendoakan selamat
anduta : mengutus duta
anéka : bermacam-macam,
beraneka; anéka rasa :
bermacam-macam rasa;
anéka rupa :
bermacam-macam rupa;
anéka warna :
bermacam-macam warna
anem : enam
anèm : muda, taruna
anèng : berada di
angeb : berteduh
angen-angen : pikiran, gagasan
angga : badan
angga-angga : laba-laba
anggada : gelang
anggah, anggeh : tepat, kokoh
anggakara : berani, pahlawan
anggal : tidak penuh, kurang berisi
anggana : 1 perempuan; 2 sendiri;
anggana raras : sangat
cantik, indah
anggang-anggang : labah-labah air
angganjar : memberi ganjaran
anggar : pusaka, sejenis pedang
anggara : hari Selasa; Anggara
Kasih : Selasa Kliwon
anggarbini : hamil, mengandung
anggé : memakai, menggunakan;
panggènan : tempat
tinggal; anggé-anggé :
pakaian, busana
anggeng : langgeng, tetap
anggep : anggap, menganggap
angger : setiap, kalau; anggerangger : pedoman,
undang-undang,
peraturan
anggèr : panggilan untuk anak
anggi-anggi : rempah-rempah
anggit : gagasan, pikiran;
nganggit : mengarang
angglang : tampak jelas, nyata
angglong : menyurut, surut
anggo : pakai, guna; nganggo :
memakai; anggon :
pakaian, busana
anggota : anggota, peserta
anggotong : menggotong, membawa
secara bersama-sama
anggrah-anggrah : berserakan,
barang tak berguna
anggrèk : nama bunga, jenis
kembang
angguk : mengangguk, tunduk
anggung : selalu, senantiasa
anggur : 1 menganggur; 2 buah
anggur
anggya : pakai, memakai
angi : mengipasi nasi panas
angik : melepas biji padi dari
tangkainya dengan
digilas
angin : udara yang bergerak;
angin darat : angin
yang berasal dari
daratan; angin laut :
angin yang berasal dari
lautan; angin-anginan :
tidak punya pendirian
anging : tetapi, namun
angka : angka; angkawijaya :
nama tokoh wayang
(Abimanyu)
angkah : cita-cita, gagasan
angkalan : halangan
angkara : jahat, tamak; angkara
murka : kejahatan yang
berkobar
angkat : angkat, junjung
angker : keramat, wingit; angker
kepati-pati : sangat
angker
angkil : uang perjanjian, uang
kontrak
angkin : ikat pinggang
angklah : terasa sakit, nyeri
angkuh : sombong, angkuh
angkus : udara, langit, angkasa
anglaksa : melepasi
anglek : 1 sedih sekali, 2 manis
sekali
anglep : elok, indah, molek
angling : bersabda, berkata;
angling darma : sabda
yang baik
anglir : seperti, mirip
anglo : anglo, dapur yang dibuat
dari tanah liat yang
bahan bakarnya dari
arang
anglocita : mengutarakan isi hati
anglung : pucuk daun muda
anglur selur : berjalan terus, hilir
mudik tiada henti
angok : surut, berkurang, susut;
angok-angok :
melihat-lihat
angon : menggembala, menjaga
ternak; angon ulat :
memperhatikan tingkah
orang lain
angrèh : menyuruh, memerintah
angrem : mengeram
angsa : loba, tamak, ambisius;
ngangsa : ambisius
angsab : sebanding, sepadan
angsah : asah; angsah jurit :
perang
angsaka : 1 musuh; 2 bunga
angsoka
angsal : mendapat, memperoleh;
angsal-angsal : oleholeh
angsana : bunga angsana; angsana
singa : dampar, tampat
duduk raja
angsang : ingsang
angsar : khasiat benda keramat
yang dapat mendatangkan
nasib mujur
angsoka : bunga angsoka
angsring : sering, kerap kali
angsu : mencari, mengambil;
ngangsu kawruh :
mencari ilmu
pengetahuan
angsung : memberi
angsup : berlindung, berteduh
angsur : terengah-engah;
ngangsur : mengangsur
angus : 1 hangus, terbakar; 2
arang
anguswa : mencium
ani-ani : mengetam, panen
aniaya : aniaya, kejam
anih : malas, tak suka bekerja
anik, anikna : tetapi, akan tetapi
anila : angin, udara
anindha : kebaikan, kebajikan
anindita : sempurna, paripurna
anindya : cantik jelita;
anindyaguna:
kecantikan yang berguna;
anindyamantri : patih,
wakil; anindyawati :
tercantik di dunia
aning, aningna : tetapi, namun
anis : pergi, hilang
anitya : tidak langgeng, tidak
kekal
anja : berhasil, sukses, tercapai
anjaba : kecuali, di samping itu
anjali : menyembah, berbakti
anjana : 1 gajah; 2 muda; 3
berbakti; anjani : 1
berbakti; 2 mudi
anjang-anjang : sandaran untuk
penguat tumbuhan
anjap : para-para
anjasmara : pandai bercinta, pintar
anjaya : jaya, menang
anji : jera, kapok, bosan
anjrah : semerbak, meliputi,
merasuk ke berbagai
tempat
anjrak : terus bertempat tinggal
anjum : berjabat, mencium;
anjum asta : berjabat
tangan; anjum tangan :
berjabat tangan
anjun : tukang membuat
gerabah, bahan dari
tanah liat
anol : ikut, mengikuti, menurut
anom : muda, taruna; anoman :
nama tokoh wayang
anon : melihat, mengetahui
anor raga : sopan, santun
anrang : menyerbu, menyerang
anta : 1 lebih; 2 terakhir;
antaboga : nama toko
wayang, naga penjaga
bumi; antakara :
matahari; antakusuma :
1 berbagai macam
bunga; 2 kutang yang
membuat bisa terbang
tanpa sayap (milik
Gathutkaca,
pewayangan); antapura
: istana, kerajaan;
antareja : nama tokoh
wayang yang bisa masuk
ke dalam bumi;
antasura : ular;
antawacana : dialog,
percakapan
antah : tawar; antah berantah :
antah berantah, sekedar
sebut
antaka : 1 meninggal dunia, wafat;
2 mayat
antanu : tinta
antar : panjang, lebar; antariksa
: angkasa, dirgantara;
antarlina : musnah,
hilang
antara : antara, jarak
antelu : telur
antem : hantam, pukul; antem
krama : pukul rata,
ngawur
anteng : tenang, tidak banyak
tingkah
anthuk : angguk, tanda setuju;
manthuk : mengangguk
anti : 1 tunggu, menanti; 2
lawan
antiga : telur
antih (ng-) : memintal benang;
prawan ngantih :
perawan memintal
antihanta, antiyanta : lebih, sangat
anting : tas, keranjang rotan;
anting-anting : antinganting; antingan :
anting-anting
antrah : perbuatan, tingkah laku
antrakusuma : 1 berbagai macam
bunga; 2 nama kutang
milik Gathutkaca
(wayang)
antru : sangga, disangga;
ngantru : menyangga
antu : tunggu, menanti
antuk : mendapat; mantuk :
pulang, kembali; ngantuk
: mengantuk
antya, antyanta : sangat berlebihan;
antya-basa : bahasa yang
berlebihan
anubawa : pahala, anugerah;
anugraha :
anugerah, karunia;
anukara : menyamai;
anukarta : 1
menurut, ikut; 2
mengarang, menggubah;
anumata : ijin, kerelaan;
anumerta :
almarhum; anuraga :
sopan, tata krama;
anusasana : perintah,
tugas; anuswara : suara
hidung, sengau
anung : terpuji, terpilih
anunga : kuasa, utama
anut : menurut, ikut; manut :
menurut
anyam : mengayam; anyama :
muda, taruna
anyang : menawar harga;
anyang-anyengen : 1
ragu-ragu; 2 sakit
kandung kemih
anyar : baru
anyawar : nama tumbuhan
anyeb : dingin, sejuk
anyeng : dihela, ditarik
anyep : dingin, sejuk, tawar;
anyep njekut : dingin
sekali
anyer : berdiri tak sopan
anyes : dingin sekali, sangat
sejuk; anyles :
dingin sekali
apa : apa; apa-apa : 1
sesuatu hal; 2 kayu apaapa
apadgata : seketika
apah : air
apajeng : songsong, payung
apak, apang : akan, hendak
apaka : kabut
apal : hafal, terekam di pikiran
apan : sebab, karena; apanapan : palang garu,
bagian dari bajak
apapa : aniaya, dzalim
aparan : apa, bagaimana
apariminta : lebih, kelebihan,
kebaikan
apekan : mendung, mega
apel : buah apel
apèl : apel, berbaris
api : 1 pura-pura; 2 jenis
awalan; apirowang :
pura-pura menjadi
kawan; apitambuh :
pura-pura tidak kenal;
apituwin : lagi pula,
dan lagi
apik : baik, bagus, indah, molek
apitara : gelar
apyu : api
apyun : opium
aplala : terlebih-lebih
apsara : dewa
apsari, apsekar : bidadari
apti : maksud, cita-cita; kapti :
cita-cita
apu : kapur lunak yang
dikunyah bersama sirih
apura : maaf, ampun; pangapura
: ampunan; apunten :
maaf, ampun;
pangapunten : 1
ampunan; 2 tidak tahu
menahu; punten dalem
sewu : maaf tidak
mengerti
apuran : selokan, saluran air
apus : bohong, tipu, muslihat;
apus krama :
kebohongan, tipu daya
apuwa, apruwa : mari, silahkan, ayo
ara-ara : padang ilalang, gurun
arah : arah, tujuan; arah-arah :
hati-hati; arahan :
arahan, petunjuk, saran
arak : 1 arak, minuman keras; 2
mau; arak-arakan :
konvoi, pawai; ngarak :
beranak-pinak,
berkembang biak
aran : nama, sebutan
arang : jarang; arang kadhing :
jarang sekali; jati
ngarang : padat sekali;
ngarang : mengarang,
berkarya
aras : 1 pipi; 2 cium; arasarasen : malas-malasan;
aras kembang : terkasih,
tersayang
arca : arca, patung; arcapada :
dunia, jagat semesta
arcana : hormat; mangharcana
menghormati
arda : nafsu, serakah;
ardacandra : bulan
tanggal muda; ardana :
harta, uang; ardani :
harta, uang; ardawalépa
: kurang ajar, bedebah,
ditanya malah balik
bertanya; ardawalika :
naga, peralatan untuk
upacara
ardaya : hati, nurani
ardhana : ingin, bermaksud;
ardhanarèswari :
wanita yang dianggap
memiliki praba yang bis
menurunkan raja-raja
ardi : gunung, bukit; arditi :
gunung, bukit
are : satuan luas tanah; hekto
are : hektar, satuan luas
tanah
areng : arang, hangus; areng
watu : arang batu
arep : mau, akan, hendak;
ngarep : depan;
ngarep-arep : berharap
arga : gunung, bukit
argya : hormat, mulia,
menghargai
ari : 1 adik; 2 hari; 3
matahari; ari-ari : ariari, ketuban; ariaya,
ariyaya : hari raya;
aribawana : nama
kahyangan; ariwara :
berita harian; ariwarti :
surat kabar harian
arik : kacau-balau, porakporanda
arima, arimong : harimau
arina : 1 kijang; 2 siang
aring : senang, lahab; aringaring : jarang-jarang
aris : laras, serasi; arista
: laras, serasi
arja : makmur, selamat; arjan
: keramaian; arjana :
maksud, gagasan; arjasa
: campuran timah;
arjaya : makmur; arjwa
: utama, baik
arju : sepakat, setuju
arjuna : 1 air; 2 putih cemerlang;
3 penengah pandawa;
arjuni : 1 air; 2 lembu
arka : matahari, surga;
arkamaya: sinar, cahaya,
praba
arkara : menyala
arnawa : laut, samudra
arohara : huru-hara, geger,
keributan
arok : 1 campur; 2 tempuh,
menempuh
aron : mentah, setengah matang
arsa : karsa, kehendak; arsaya,
arsana : senang,
gembira; arsi : karsa,
kehendak, kemauan, akan
arta : arta, uang, duit, harta;
artaka : uang, bendahara;
artati : manis, gula;
artawan : orang
berharta, kaya
arti : makna, maksud; artos :
arti, makna, maksud
artikel : tulisan untuk majalah atau
koran
arubiru : haru-biru, prahara;
aruhara : huru-hara,
geger, keributan
aruh : sapa, tegur, tanya
arum : harum, wangi
aruman : tembuni
aruna : matahari, Sang Surya
arungan : kerja sama
arus : 1 amis, anyir, busuk; 2
aliran air
arutala : rembulan
arya : gelar bangsawan, ningrat
asa : 1 tujuan, cita-cita; 2
susah, sedih
asab : tidak malu, tebal muka
asah : 1 asah, mengasah; 2
mencuci, membasuh;
asah-asah : bersihbersih, mencuci,
membasuh
asal : asal; asal-usul : asalusul, asal mula
asana : tempat duduk, kursi,
tahta
asari, asantun : ingin cepat selesai,
lekas purna
asasta : selamat, sejahtera
ascarya : heran, terkejut
asdhrah : pekerjaan, perbuatan
asep : tuah
asih : kasih, sayang, suka
asin : asin
asir : mencium
asiran : durian
askara : sinar, cahaya
asli : asli, murni, tulen
aslup : masuk
asmara : cinta, asmara;
asmaradahana,
asmaradana,
asmarandana :
tembang asmaradana;
asmaranala: pesona,
terpesona; asmaralaya :
surga
asmu : semu
asnapun : beda-beda
asor : rendah, hina
asrah : pasrah, menyerah,
takhluk; asrah
bongkokan : menyerah
total
asrama : asrama, tempat tinggal
asri : indah, elok, permai
asru : keras, tegang, cepat
asta : tangan; jawat asta:
bersalaman; tapak asta :
tanda tangan
astama : bahagia , suka ria
astana : 1 istana; 2 kuburan
astha : delapan; asthabrata :
delapan ajaran kebajikan;
asthagina : delapan
kegunaan
asthi : gajah; asti : gajah
astra : senjata, panah; astra
lungiyan : berumah
tangga, suami istri;
astrawara : panah
astu : 1 sungguh; 2 memuji;
astungkara : memuji,
berdoa; astuti : memuji,
berdoa, terpuji
asuh, asoh : berhenti, mengasuh,
merawat
asuma : prihatin
asukaya : penghasilan, pendapatan
asung : memberi,
mempersembahkan
asura : raksasa
aswa : 1 kapal, 2 kuda;
aswatama: kuda yang
utama
aswana : tempat
aswi : marah sekali, geram
atahiktri : kebajikan, nilai
akatara : cahaya, sinar
atanapi : kemudian, dan
atanaya : berputra, beranak
atas : atas, terang; atas angin :
benua Asia, daerah asal
angin
atbuta : besar, raksasa
até : mau, akan
ater : luka, nanah; ater-ater :
imbuhan; ater banyu :
memberi air; ngateri :
memberi, mengantarkan
athung : minta, tangan
menengadah; athungathung : selalu
mengemis
ati : hati, perasaan; ngati-ati :
hati-hati; atibagya : suka,
bahagia; atibara : sangat
berat; atibisana : buas;
atidaya : malah, bahkan;
atiharsa : sangat bahagia;
atimoha : congkak,
sombong; atindriya :
kepribadian; atirodra :
dahsyat, hebat; atisaya :
sangat, lebih; atisomya :
elok, cantik; atiwéga :
sangat cepat
atita : berhenti, berlalu
atiti : bertamu, berkunjung
atika : yaitu, yakni
atiyanta : kebal, perkasa
atiyasa : terlebih
atma : jiwa, ruh; atmaja : anak,
putra; atmaka : nyawa
atos : keras, kenyal
atur : kata, mengatur
atut : rukun; atut runtut :
rukun, mesra
atyanta : sangat, kuat
atyasa : kebal, kuat
awang-awang : langit,
angkasa; awang-uwung
: angkasa, langit
awar-awar : pohon awar-awar
awas : awas, waspada
awat : pandang, lihat; ngawatawati : mengawasi,
menjaga
awé : lambai; ngawé-awé :
melambaikan tangan
awèh : memberi
awer-awer : tanda, simbol
awi : ayo, silakan; awicarita :
pandai bercerita
awig : pandai, ahli, sarjana;
awignya : pintar,
trampil, banyak
pengetahuan
awin : bawa, pegang
awit : sebab, karena; ngawiti :
memulai
awiyat : langit, angkasa
awon : buruk, jelek; awonawon : meskipun jelek
awor : bercampur, berkumpul;
aworjiwa :
bercinta; aworsih
: bercinta
awra : tersiar ke mana-mana
awud, awut : kacau-balau,
berserakan; awutawutan : tidak karuan,
kacau balau
awuh : bersuara, berteriak
awya : jangan, larangan
aya : serba sulit, dilematis
ayah : 1 ayah; 2 kerja; ayahan
: pekerjaan, tugas
ayak : saring, saringan
ayam : ayam; ayam alas :
ayam hutan
ayaskara : batu bintang
ayem : tenang, tentram
ayer : mandor, orang yang
mengawasi orang lain
bekerja
ayo : ayo, mari, silakan
ayom : ayom, teduh,
terlindungi;
pengayoman :
perlindungan
ayu : 1 cantik, jelita, molek; 2
selamat; hayu; selamat;
rahayu; selamat,
sejahtera; aman, sehat
B
babad : 1 cerita sejarah; 2
membabat
babah : 1 terserah; 2 diibabahi :
dimulai pelan-pelan;
babahan : 1 permulaan;
2 lubang; babahan hawa
sanga : sembilan lubang
pada tubuh manusia (dua
mata, dua telinga, dua
lubang hidung, mulut,
anus dan kelamin)
babanten : korban
babar : 1 beber, urai; 2 lahir,
melahirkan; babaran :
melahirkan; babarji :
tidak sama sekali; babar
pisan, babar blas :
tidak sama sekali
babasan : peribahasa
babo : kata-kata tantangan
babrag : puber; babragan
: dipan besar
babrak : 1 tambah lebar; 2
menular ke mana-mana
babu : pengasuh, pembantu
babut : permadani, karpet;
kasur babut : kasur
yang empuk
bacira : tanah lapang
badal : wakil, ganti
badan : 1 tubuh, raga; 2
lembaga; badan alus :
badan halus, jiwa;
badaniah : bersifat
badan
badha : sama, seimbang
badhama : golok, parang
badhar : terbongkar, ketahuan
badhaya : bedaya, tari
badhik : keris kecil
badhong : mahkota
badhut : pelawak
badra : 1 bahagia, budi; 2
bulan
baga : rahim, kandungan
bagas : sehat, kuat; bagaskara
: matahari; bagas waras
: sehat, kuat; bagaspati
: matahari
bagawan : resi, pendita
bagé : selamat, salam; atur
pambagé : ucapan
sambutan
bagel : lempar, tendang
bagong : nama wayang
punakawan; bagongan :
jenis bahasa di Kraton
Yogyakarta
bagowong : gerhana total
bagus : tampan, ganteng, baik
bagya : bahagia, suka
baha : sungai, kali
bahak : perampok, penjahat
bahan : bahan, asal
bahar : laut, samudra
baharu : baru, sedang
bahas : bahas, runding
bahasa : bahasa
bahni : api; bahning : api
baita : perahu, kapal
bajag : perampok, pembajak
bajang : kerdil, kecil; bajang
kèrèk : jenis belalang
kecil; bajang ratu :
gapura belah dua
bajing : tupai; bajing loncat :
tupai loncat; bajingan :
penjahat, kurang ajar
bajo : perampok, pembajak;
bajobarat : pasukan
raksasa yang jahat
bajra : halilintar, guntur, petir
bajug : nakal, kurang ajar
bajul : buaya; dibajul : digoda;
mbajul : menggoda
wanita; bajul pethak :
buaya putih
bak : bak, tempat air; mbak,
mbak ayu : kakak
perempuan
bakal : bibit, akan; cikal bakal :
awal mula, pemula
baksya : banyak akal, kreatif
bakta : bawa
bakti : bakti, patuh
baku : baku, pokok; baku
karang : pemilik
pekarangan, lahan; baku
omah : berumah tangga;
baku tembak : saling
menembak
bakuh : kuat, gagah, perkasa
bakul : penjual, pedagang
bakung : bunga bakung
bal : bola; bal-balan : sepak
bola
bala : teman, pengikut;
baladewa : 1 nama
tokoh wayang raja
Mandura; 2 daun pohon
randu; baladika :
komandan, kepala
pasukan; baladupak :
anak buah; balakosawa :
pasukan darat;
balakrama : para
priyayi; balakuswa :
pakaian; balapecah
barang pecah-belah;
bala srèwu : jenis ilmu
kadigjayan, ajian
balabag : papan, jenis tembang
balabak : jenis tembang
balabar : banjir, menggenang
balad : kerja bakti, gotong
royong, gugur gunung
balak : tolak, tampik
balap : pacu, lomba
balawan : kokoh, sentosa
balé : balai, rumah; balé désa
: balai desa; balé
kambang rumah di
tengah kolam; balé
omah : rumah tangga;
balé pomahan :
perumahan
baléla : memberontak,
membangkang
baleman : bale apa, nyala api
balik : kembali, sebaliknya
balila : mogok, berontak
balitar : tembaga
balo : mentah, belum matang
baloh : alat mencari ikan
balung : tulang; balung pisah :
persaudaraan yang telah
tercerai-berai
balwana : akar
bam : gigi geraham
bamata : gajah
bamba : bara
bamban : dimulai lagi, diulang
bambang : satria, jejaka
bambet : bambu
bambon : rumah madat
bambu : bambu, nama pohon
ban : ban
bana : 1 panah; 2 hutan;
bebana : permintaan,
permohonan; bana
rawa : sawah rendah
banar : luas, lapang, lebar
banata : perahu, baita
banawi : sungai, bengawan
bancak : tempat nasi; bancakan :
kenduri
bancana : bencana, halangan
bancang : dua pekerjaan
dilaksanakan sekaligus
bancar : lancar
banda : ikat, borgol; bandakala :
pemberani, pilih tanding;
bandawasa : kuat,
perkasa, kekuatan;
bandawora : nama
kalung; bandayuda :
perang, tempur
bandana : tali, halangan
bandar : pelabuhan laut
bandara : 1 majikan; 2 gelar
bangsawan
bandéra : bendera
bandha : harta, kekayaan; bandha
bandhu : kaya harta dan
banyak teman; bandha
bau : modal tenaga;
bandha béya : ongkos
hidup
bandhan : berkoalisi, bersekutu
bandhang : cepat, besar; banjir
bandhang : banjir besar
bandhawa : saudara
bandhem : melempar dengan batu
atau benda yang cukup
besar; bandhem po :
capung
bandhit : penjahat, perampok,
durhaka
bandhol : nakal
bandhosa : keranda, peti mayat
bandhu : saudara, teman kerabat
bandhul : ayunan
bandhung : 1 besar; 2 menandingi
bandhusa : keranda, peti mati
bandreng : berkelanjutan, terusmenerus
bandring : bandil
bané : suara, bunyi
banèh : lain, beda
bang : abang : merah;
ngebang : adzan
bangah : jenis bunga
bangal : tak mau dinasehati
bangala : bertunas, bertaruk
bangawan : bengawan, sungai besar
bangga : memberontak, melawan,
membangkang
banget : sangat, amat, terlalu
banggèl : membalik, kembali
dengan cepat
banggi : beaya, ongkos
bangir : hidung mancung
bangka : 1 mati, meninggal, 2
setengah matang
bangkang : membangkang,
memberontak, melawan
bangké : bangkai, jenazah, mayat
bangsa : bangsa, golongan;
bangsawan : 1
bangsawan, ningrat,
berdarah biru; 2
negarawan
bangsal : ruangan, tempat, gedung
bangsat : ungkapan marah,
makian
bangun : 1 membangun,
memperbaiki; 2 berdiri;
3 terjaga; bangunan:
rumah, gedung,
pesanggrahan, dsb.
bani : keturunan, trah
banija : pedagang, saudagar
baning : kura-kura
banjang : ke lautan untuk mencari
ikan
banjar : deret, jajar; banjaran:
urut-urutan, kronologis
banjel : distansi, sementara
banjeng : kelihatan barisan
panjang bergandengan
banjir : banjir, air bah; banjir
bandang : banjir besar;
banjir getih : banjir
darah, perang, kerusuhan
banjur : lanjut, terus; kebanjur :
terlanjur
banon : bata, batu merah
bantal : alas kepala
bantala : tanah, bumi
bantaran : jeram
bantas : nyaring, merdu
banten : kurban, tumbal
banthak : kokoh, kuat
banthan : berpangkalan
banthèng : banteng; banthèng
ketaton : banteng
terluka
banting : banting, lempar
bantu : bantu
banu : air
banyak : angsa; banyak angrem :
nama rasi bintang;
banyak dhalang :
perlengkapan upacara
yang berupa angsa tiruan
banyar : jenis ikan
banyol : lucu, lawak
banyon : air untuk mengjerang gigi
banyu : air; banyu gégé : air
mantra; banyu landa: air
sada; banyu mili :
suguhannya mengalir
terus bermacam-macam;
banyu rasa : air rasa;
banyu tangi : air untuk
memandikan anak; banyu
tawa : air tawar, air
mentah; banyu tuli : air
untuk obat; banyu wara :
bertapa dengan
menghindari air; banyu
windu : air basi; banyu
wulu : air untuk wudhu;
tunggal banyu : saudara
seperguruan
bapa : bapak, ayah; bapa babu :
ayah ibu; bapa biyung :
ayah ibu; bapa paman :
paman, adiknya bapak;
bapak : bapak, ayah
bapang : mendepang
bapra : gapura, pintu gerbang
bar : bubar, selesai; wis bar :
sudah selesai; bar-ji :
habis, sekaligus, bubar siji;
bar-ji barbeh : bubar siji
bubar kabeh, bubar satu
bubar semua, tekad
bersatu padu
bara : sabuk, mengadu nasib
barah : kusta
barak : tempat tinggal sementara
barakan : sebaya, seusia
barang : benda; barang-barang:
anak kadal
barat : angin kencang
barata : tapa, laku; baratayuda :
perang tanding keluarga
Barata
baratan : sawah milik bersama
bareng : bersama
barèng : canang
barès : terus terang, terbuka,
jujur; barès kurès :
terus terang sekali, jujur
bargawa : panah yang kuat
baribin : 1 gaduh, ramai; 2
penuh air, menggelegak
barih : tambah keras
barikan : bersama-sama
barinan : bersama-sama dengan,
serempak
baring : gila, edan
baris : baris, jajar, deret; baris
pendhem : barisan
tersembunyi
barkah : berkah, rahmat, doa
restu
barkat : berkah, rahmat
baro-baro : bubur putih dengan
bubur merah di
tengahnya
baron : hal yang baru
barongan : barongsai, singo barong
baros : barus
bartis : jenis bakal baju
baru : baru
baruna : barat, dewa laut, air
barung : bersama, beriringan
barus : jenis kapur pewangi
barya : putri, wanita,
perempuan
basa : bahasa; basagita
: kata-kata indah,
puisi; basa krama :
bahasa halus; basa
krama inggil : bahasa
tinggi; basa ngoko;
basarudita : syair
pelipur lara
basah : 1 busuk, bau tak sedap;
2 gelar pahlawan, tanda
jasa; 3 basah, berair;
basahan : kain penutup
tubuh untuk mandi
basama : janji
basang : memasang,
menggunakan, memakai
basanta : bulan, candra
basar : Maha Tahu, Tuhan
basir : bijak bestari
baskara : matahari, surya
basma : hangus, terbakar;
basmara (kabasmaran) :
cinta, tertarik; basmi :
musnah, basmi; basmi
buta : punah, hilang tak
berbekas
basonta : 1 rembulan; 2 nama
tembang gedhe
basu : 1 golongan dewa; 2 kera
basuki : selamat, sejahtera
basundara-basundari : tanah, bumi
baswara : bersinar, bercahaya
bata : batu bata; batako :
batu bata yang besar
batal : gagal, tidak jadi
batang : terka, tebak
bathang : bangkai
bathara : dewa, dewata;
batharagana : mega,
mendung; bathari : dewi,
bidadari
bathik : kain batik
bathil : gunting, potong
bathok : tempurung kelapa;
bathok bolu :
tempurung kelapa yang
kecil
bathon : sekawan, sekutu
batih : anggota keluarga;
batihan/bebatiyan :
menggalang persaudaraan
batin : batin, jiwa, ruhani;
batiniah : bersifat batin:
batos : batin; mbatin :
berkata dalam hati
batir : teman, kawan
batu : baterai; batu kandha:
batu undak-undakan
batuk : sakit batuk; batuk
kering, batuk asma :
jenis sakit batuk
batur : teman, pelayan; batur
tukon : budak belian
bau : bahu; baudhanyang :
rangka rumah;
baudhendha : berhak
menghukum, mengadili;
baukapiné : berat
sebelah, tidak adil; bau
lawéyan : cacat di
pangkal lengan; baureksa
: menguasai, menjaga;
bausastra : kamus;
bausuku : pekerja,
kekuatan, tenaga;
bauwéda : segala
pengetahuan, ilmu; baon
: sawah ladang yang
sedang dikerjakan
baul : batal, urung
baut : pintar, terampil
bawa : 1 kharisma, perbawa; 2
mulai; bawa laksana :
bijaksana; bawa rasa :
berembug, musyawarah
bawah : bawah; bawahan :
takhlukan, jajahan
bawana : dunia, alam raya
bawang : bawang putih
bawat : payung agung
bawéra : luas, terbentang
bawinipun : oleh karena itu
bawur : penglihatan suram
baya : 1 buaya; 2 bahaya
bayan : kabayan, aparat desa
bagian penerangan
bayang : tempat tidur;
bayangkara : prajurit
pengawal raja/presiden
bayi : bayi, anak
bayu : angin, udara; bayu
bajra : angin bercampur
petir, nama ilmu
kadigjayan; bayu putra
: putra Sang Angin;
bayu suta: anak Sang
Angin
bé : urutan tahun Jawa
keenam
bebada : bayi yang menendangnendang mau lahir
bebana : hadiah, ganjaran,
anugrah
bebandan : tawanan, orang yang
diikat
bebara : merantau, pergi
mengadu nasib
bebasan : peribahasa,
perumpamaan
bebed : pakaian yang dilipat
pada badan
bebeg : berhenti mengalir karena
terbendung
bebeh : malas bekerja
bebel : bebal, keras kepala
bèbèr : bentang, urai
becik : baik, bagus, terhormat
becus : mampu, kuasa, dapat
bedaringan : tempat menyimpan
beras
bedhag : berburu, mencari
binatang; bedhag pikat :
berburu burung dengan
pelekat
bedhah : sobek, robek; bedhah
bumi : menggali tanah
bedhama : senjata, alat perang
bédhang : pacar, kekasih
bedhat : bebas, lepas
bedhati : pedati, kereta yang ditarik
sapi
bedhawang : labi-labi
bedhawangan : hantu-hantuan
bedhaya : tari
bedhé : terka, tebak, duga;
bedhèk : terka, tebak
bèdhèngan : pematang, petak
bedhès : 1 jenis kera; 2 umpatan
kasar
bedhidhing : musim dingin, keringat
sukar keluar
bedhil : bedil, senapan; bedhil
angin : senapan angin
bedhiyang : menghangatkan badan
dengan api unggun
bedho : permainan sama, tak ada
yang unggul
bedhol : cabut, bongkar; bedhol
desa : pindahan orang
sedesa; bedhol gendéra :
maju perang, berangkat
bertempur; bedhol
jangkar : membongkar
sauh
bédhor : tangkai panah
bedhug : gendang besar, alat bunyi
tabuh di masjid
bégal : perampok, penyamun
béganandha : nama sebutan Indrajit
begar : gembira, suka ria
begawan : pendita
begeblug : bencana, musibah
begegeg : berdiri tegap; begegeg
mutho waton : berdiri
kaku, ketakutan
begja : beruntung, bernasib
baik; begja
kemayangan : untung
besar, bahagia berlipat;
begjan : keberuntungan
beja : beruntung
béja : untung, bahagia; beja
kemayangan : untung
besar; bejan-bejan :
untung-untungan
bekakak : tumbal, sesaji utnuk
kurban
bekakas : perkakas, benda, alat
bekasakan : jenis hantu, lelembut
bekel : bekel, pamong desa,
pembantu pendheta
beksa : joget, tari; beksan :
jogetan, tarian
bekta : bawa; bektan : barang
bawaan, oleh-oleh
bekti : bakti
béla : bela, juang; béla pati :
membela kematian
orang lain; béla
sungkawa : melayat,
berduka cita; béla
tampa : ikut menerima
belah : belah, pecah; belah
banten : baju belah
dada; belah kedaton :
gigi renggang
belang : loreng, coreng; belang
buntal : corengmoreng, rupa tak karuan
belèh : sembelih, potong
belèk : 1 retas, sembelih; 2
tembelek, tahi ayam
beluk : 1 panggil, memanggil; 2
jenis hama padi
benang : benang; benang kelos :
jenis benang yang sudah
di plintir; benang mas :
benang berwarna emas
benawi : bengawan, sungai besar
béncak : garu yang tidak ditarik
lembu, sapi
bèncèng : penceng, miring;
bèncèng cèwèng : hal
ikhwal, seluk beluk
bencil : tipu muslihat
bendana : tabiat buruk
bendara : tuan, gelar
kebangsawanan
bendéra : bendera
bendha : kluwih, buah kluwih
bendhé : gong kecil
bendhéga : teman melarikan diri
bendho : pisau besar
bendhosa : keranda, peti mayat
bendhuk : celeng
bèndi : dokar, pedati
béndra : terkagum-kagum,
bersenang-senang
bendu : hukuman, kutukan
bendung : bendung, cegah
béné : biar saja, baru saja
bènèh : mengerti, tahu, pintar
bener : benar, betul, tepat
bening : bening, bersih
bénjing : besok, nanti, kelak
bénjo : bengkak, membesar
bentar : panas
bentayangan : melayang-layang, ke
sana ke mari
benthak : luas, lapang
benthang : mencari jalan pintas,
menerobos
bentheng : sabuk
benthik : jenis mainan anak
tradisional
benthong : kayu pemukul dalam
permainan benthik
bentil : kecil, bakal buah yang
masih kecil
benting : sabuk
bencah : membelah, mengupas
bèr : penuh, kaya, bèr budi
bawa leksana : penuh
kearifan dan
kebijaksanaan
bérag : tuntas, mumpuni,
menguasai
berah : buruh, budak, pelayan
berak : rumah penyaringan orang
sakit
bérak : buang air besar; berakberèk : berteriak-teriak
bérama : indah, mengagumkan
bérang : parang besar, pisau yang
tebal dan besar
beras : beras, kupasan padi;
beras kencur : jenis
minuman beras tumbuk
halus dicampur kencur;
beras kuning : beras
berwarna kuning; beras
melik : beras hitam
berat : berat, sulit
bérat : dibersihkan, dihilangkan
bérawa : gagah perkasa,
menakutkan
bercak : bercak-bercak, noda
berci : kain yang halus agak
temerawang
bercuh : campur baur, jorok
berduwin : anggur asli
béré : terlantur-lantur
berem : lunak dalamnya
bèrèng : jenis penyakit kulit
bèrès : beres, selesai
bergada : satuan pasukan
bergagah : bersikap gagah, perwira
bergandang : menarik,
menggelandang
bergas : sehat, tangkas
beri : burung garuda
bèri : jenis gong
berik : menyeruduk dengan
tanduk
berit : jenis tikus
beritan : bagian belakang
berkah : berkat, rahma, anugrah
berkakas : perkakas
berkasakan : hantu, lelembut
berkat : berkah
bèrlin : besi putih seperti perak
berod : meronta, mengeluh
bersat : kacau, berceceran
bersih : bersih, baik; bersihan :
tempat menyimpan
barang kecantikan;
bersih désa : upacara
selamatan bersih desa
beruh : entah, tidak tahu
beruk : 1 tempurung untuk
takaran; 2 sejenis kera
besa : tari-tari
besaja : sederhana, bersahaja
besalèn : bengkel, tukang besi
besan : tari-tarian, jogetan
bésan : besan, orang tua menantu
besaos : sederhana, bersahaja
besar : 1 besar, raya, agung,
unggul; 2 nama bulan
Jawa ke-12; besaran : 1
pohon murbei; 2 hari
raya idul kurban (bulan
Besar)
bèsèk : jenis wadah yang terbuat
dari anyaman bambu
besem : bakar
besi : 1 besi; 2 pohon besi
besik : membersihkan rumput,
menyiangi
beskap : jenis pakaian
beslit : piagam, surat keputusan
besmi : basmi, bakar, musnah
besta : borgol, ikat
bestru : jenis pohon
bestu : sudah pasti, tentu, nyata
bésuk : 1 besok, nanti; 2 bersih,
rapi; bésuk- bésuk :
nanti-nanti, suatu saat;
bésuk manèh : besok
lagi
besung : tak bersedia, tak sanggup
besur : keras kepala, tekad
besura : bosan, jenuh
besus : suka dandan, selalu rapi
besusu : mengkuwang
besut : halus, rapi
bet : logo di saku
beta : bawa
betah : tahan, betah
betamal : nyata, bukti
betèk : bekas tapak kaki
bètèng : benteng
bethara-bethari : dewa-dewi
bethat : bersisir
beton : 1 biji buah nangka, biji
kluwih; 2 struktur
bangunan dengan rangka
semen, pasir, besi dan
bebatuan
betutu : ingkung ayam
betuwah : pusaka, azimat
bewah : menyumbang, membantu
béya : beaya, ongkos
bibi : bibi, istri paman
bibis : 1 jenis tanaman; 2 jenis
hewan anjing
bibisan : jenis tumbuhan
bibisana : bijaksana
bibit : benih, bibit
bicara : wicara, bicara; bicanten
: berbicara, berkata
bidhawa : triwikrama
bidho : jenis burung elang
bidhung : godha, sik
bijaksana : bijaksana, arif
bijig : menanduk, menyeruduk
bijil : buta sebelah mata
biksa : hukum
biksama : paksa
biksma : kopiah
biksu : pertapa
biku : biksu, pendita
bikut : sibuk, repot
bilahi, bilai : celaka, halangan
bilawani : melawan, memusuhi
biler : tidur
bilih : bila, apabila
bilulung : saling mencari
pertolongan
bima : 1 nama wayang
pandawa; 2 seram,
dahsyat; bima sekti :
jenis gugusan bintang;
bimana : congkak,
sombong; bimantra:
puja mantra
bimata : bijaksana
bimba : arca, patung, lukisan
bina : bangun, indah
bincil : 1 ramai; 2 anak katak
bindi : gada, alat pemukul;
bindiwala : jenis
tombak
bingar : berseri-seri, suka cita
binggel : gelang kaki
bingkas : selesai, rampung
bingung : bingung, pikiran goyah
bini : istri
bintang : bintang
binting : benteng, pagar
pelindung
bintit : balut, kain penutup
yang diikat
bintu : biru, nila
bintulu : poleng, ceplok
birahi : gejolak asmara
birama : indah, berirama
birat : musnah, hilang
birawa : dahsyat, mengagumkan
biring : jenis tombak
biru : biru, nila
bisa : bisa
bisala : lebar
bisana : susah, gundah
bisatya : amat, sangat
biséka : penobatan,
penghormatan, gelar
bisik : nama, gelar, julukan;
bisikan : penanaman,
julukan, sebutan
bisit : bisa, dapat, boleh
bisu : bisu, tidak dapat bicara
bisuwa : sesaji
bita : takut, kuatir, cemas
bithi : tonjok, tinju, pukul
biting : tusuk lidi
biwada : hormat, mulia
biwara : laporan, berita, kabar
biya : beaya, ongkos, upah
biyada : abdi perempuan di
kerajaan, pelayan
perempuan
biyak (di-) : dibuka
biyang : ibu, induk
biyasa : biasa
biyèn : dahulu, lampau, silam
biyet : lebat sekali buahnya
biyung : ibu, induk
blaba : pemurah, dermawan,
suka membantu
blabak : papan kayu
blabar : gelanggang, tempat,
medan; blabar kawat :
tempat bertanding, medan
laga
blacan : jenis harimau
blaka : terus terang; blaka suta :
terus terang, jujur
blalak-blalak : mata yang lincah
blandar : tiang penyangga atap;
blandaran : pacuan,
perlombaan, permainan
blandhong : tukang menebang kayu
blarak : daun kelapa
blarat : pergi cepat-cepat, keluar
lari
blathok : beliung
blawu : kelabu kebiruan
bledhèg : halilintar, petir, guruh,
guntur
bledug : 1 debu, asap; 2 anak
gajah
bleketépé : dinding dari anyaman
daun kelapa
bleketupuk : jenis burung
blekok : jenis burung bangau
bléncong : lampu untuk pergelaran
wayang
bleret : redup
bléro : tidak nyaring
blibar : manggis muda
bligo : jenis buah labu
bligon : keturunan dari dua jenis
yang berbeda
blilu : bebal, bodoh
blimbing : buah belimbing;
blimbing wuluh : buah
blimbing yang rasanya
kecut
blinger : tersesat, keliru
blondhot : ingkar janji, tidak tertib
blonyo : alas, usap; lara blonyo :
patung tiruan pengantin
blonyoh : labur, ulas
blorok : bulu ayam yang
berwarna hitam dan
putih
bludru : jenis kain
blumbang : empang, kolam
bobokan : tetabuhan, gamelan
bobol : jebol, bedah
bobot : 1 berat, beban; 2
kualitas; bobot timbang
: persamaan mutu,
perbandingan kualitas
bobrok : remuk, hancur,
berantakan, rusak
bocah : anak-anak
bocor : bocor, pecah
bodhag : bakul yang besar
bodho : bodoh, tolol, dungu;
cara bodhon : secara
gampang, dibikin mudah
bodhol : pecah, bedah, bocor
boga : makanan
bogang : tidak utuh, banyak jarak,
jarang-jarang
bogol : tipu muslihat, perdaya,
rayuan gombal
bogor : pohon siwalan
boja : suguhan, hidangan,
makanan, menu; boja
krama : pesta,
bersenang-senang dengan
makan-minum; bojana :
pesta, bergembira ria
dengan makan minum
bojo : suami istri
(m)bok : ibu; (m)bok ajeng :
panggilan untuk
perempuan yang
berderajat; (m)bok ayu,
bakyu : kakak
perempuan; (m)bok bèn
: biarkan saja; (m)bok
bilih : mungkin, barang
kali; (m)bok bok :
mungkin saja, boleh jadi;
(m)bok cilik : bibi, adik
perempuan ibu; (m)bok
gedhè : uwa, kakak
perempuan ibu; (m)bok
mas : panggilan untuk
perempuan yang
berderajat rendah;
(m)bok menawa :
jikalau, kalau, jika, bila,
apabila; (m)bok nom :
istri muda; (m)boktuwa :
istri tua
bokong : pantat
bokor : bokor
bol : bul, tempayan, jenis
gerabah
bolong : lubang
bolot : kotoran kulit; kokot - :
kotoran pada leher, daki
boma : gagah, dahsyat;
bomantara : angkasa,
dirgantara
bombang : tirai, penghalang, sekat
bombong : membesarkan hati;
bombong ati : berbesar
hati, semangat
bombrong : seadanya, tidak berhias
bonang : bagian dari gamelan
bondhan : menari, berjoget
bonggan : salah sendiri, tak
berpikir panjang
bongsor : subur, gemuk, gendut
boros : suka menghabiskan
uang, suka belanja
bot : berat, beban; bot répot
: beban hidup, kesulitan
boten : tidak
botrawi : balumbang, air dalam
telaga
boya : tidak, jangan
bra : 1 sinar, cahaya; 2 raja
brabadan : berjualan kebutuhan
sehari-hari, pedagang
kelontong
brabah : ramai, gegap gempita
brabak : mau menangis, muka
merah
brabas : meresap, merembas
brabat : melintas dengan cepat,
berjalan lintas
brahala : patung
brahat : hajat, perhelatan,
kenduri
brahma : dewa brahma;
brahmacari : calon
pendita, brahmana;
brahman :
pendita, resi, biksu;
brahmana :
pendita, resi, biksu;
brahmani : pendita
wanita, resi putri;
brahmarsi : dewa
brahwa : bara api
braja : angin topan, angin ribut;
brajamuka : gajah
brakatha : laron, jenis hewan
beterbangan; brakithi :
semut
brama : api, nyala
bramacorah : pencoleng, penjahat
bramantya : marah, semangat, gigih
bramara : lebah, kumbang
brambang : bawang merah
braminta : sedih, gundah
bramita : sedih, gundah
brana : harta, kekayaan
brandhal : perampok, pengacau
branggah : besar, dhasyat
brangsang : gerah, panas
brangta : asmara, cinta
branjangan : jenis burung
branta : asmara, cinta; branta
mara : asmara
branyak : genit, gesit
brasak : kasar, keras
brasat : lari, bebas, lepas
brastha : basmi, berantas
brata : bertapa, semedi, setia;
bratastuti : sembah,
penyembahan; bratawali
: jenis tumbuhan yang
pahit sekali berguna
untuk obat keluarga;
bratayuda : perang
keluarga Barata
brati : keturunan itik dan angsa
brawala : berselisih, bertengkar,
cekcok
brawuk : mendaku barang milik
orang lain
brayan : berumah tangga, suami
istri
brayat : keluarga, satu rumah
bregada : regu, satuan pasukan
bregas : sehat, trengginas
brèh : pemurah, suka memberi
brekasakan : jenis makhluk halus
bremana-bremani : pendita, resi,
biksu
bremantya : marah, semangat, gigih
bremara : lebah, kumbang
brengga rowa : kaya harta dan saudara
bresih : bersih, tidak ada sampah;
bresihan : tempat
menyimpan alat
kecantikan; bresih désa :
hajat orang sedesa
membersihkan desa dan
syukuran
bretya : prajurit, tentara
brèwu : kaya raya, banyak harta
bribin : 1 brisik, gaduh; 2 ramai,
menggelegak
bricik : dengki, iri
brintik : rambut keriting
bris : bulu kuda
brokoh : kenduri untuk anak
brongsong : 1 bungkus, tutup; 2
penutup mulut sapi ag
tidak bisa makan
sewaktu dipakai
membajak sawah
brongta : sedih, susah
brosot : keluar, lepas
brubuh : pertempuran dahsyat,
perang amuk-amukan
brungut : muncul, timbul, tampak
lagi
brunjung : atap joglo yang bagian
atas
brutu : anus
bruwet : ruwet, berbelit-belit
bubak : muka, mulai; bubak
kawah : peralatan
untuk upacara pengantin
bubar : selesai, rampung; bubar
lahan : sia-sia,
mubadzir
bubat : rambut kuda
bubuk : serbuk
bubur : bubur, nasi yang lembut
bubut : 1 cabut, tarik; 2 jenis
burung
bucal : buang, lempar
bucik : luka di kulit
buda : 1 agama Budha; 2 hari
Rabu; buda cemengan
: hari Rabu Wage
budaya : budaya, budi daya, buah
akal budi, adat
budhal : berangkat pergi
budheg : tuli, pekak
budhug : 1 jenis penyakit kusta; 2
lempar, buang
budhur : bengkak karena
keracunan
budi : akal budi; budi arda :
hasrat, nafsu; budi daya
: usaha, upaya, ikhtiar;
budiman :
berbudi luhur; budya :
norma, hukum
buhaya : buaya
buja : bahu, tangan;
bujakrama: perjamuan,
pesta makan; bujana :
makan-makan, pesta
pora
bujaga : ular
bujangga : 1 pujangga, ahli sastra,
pengarang ulung; 2 ular
bujanggapuspa : nagasari
bujangkara : gelang
bujel : tumpul, tidak lancip
bujeng : kejar, buru
bujil : kecil terus, tidak dapat
tambah besar
bujuk : rayu, tipu muslihat
bujul : bajak, mengolah tanah
bujung : kejar, buru
buka : 1 buka, membuka; 2
makan untuk buka puasa;
3 mengawali gamelan;
bukak : buka,
membuka; bukak
klambu : buka kelambu,
upacara pada pernikahan;
bukak kunci: uang
muka; bukakundha :
mahkota; bukakundur,
bukasari : mahkota;
bukasri : kopiah
bukti : 1 bukti, nyata; 2
makanan
bukung : ekor terpenggal,
terpotong
bukur : kerang, siput, bekicot
bul : gerabah, jembangan
bulan : bulan, candra
bulu : jenis pohon; bulu bekti :
upeti, persembahan;
bulu-bulu : jenis jambu
bulus : kura-kura, labi-labi
bumandhala : jagat, bumi, dunia, alam
bumbu : bumbu, rempah-rempah,
penyedap
bumbung : potongan bambu seruas,
tabung
bumi : tanah, alam, dunia;
bumintara : negara,
kerajaan; bumitala :
dasar bumi, alas tanah
bumpet : mampet, buntu, tidak
tembus
bun : embun, bintik-bintik air
buncang : lempar, hempas
buncis : jenis sayur, buncis
buncit : bontot, bungsu
bunder : bundar, bulat
bundhet : kusut, luyuh
bungah : senang, bahagia,
gembira, suka cita
bunggan : salah sendiri, tidak
perduli
bungis : moncong babi hutan
bungkuk : bungkuk, mencekung
bungkus : bungkus
bunglon : bunglon, hewan yang
bisa berubah-rubah
warna kulit
buntala : bumi, tanah, jagat
buntar : 1 alas batang tombak; 2
paling ujung
buntas : selesai, tamat
buntat : belakang
buntel : bungkus, sampul
buntu : buntu, tertutup
buntung : 1 tidak beruntung, rugi;
2 terpotong
buntut : ekor; buntut urang :
rambut di tengkuk,
leher belakang
bupati : bupati, penguasa daerah
buri : belakang, nanti
buritan : belakang
buru : kejar, tangkap
buruh : buruh, pegawai, kuli;
buruh sawah : buruh
penggarap sawah; buruh
tani : buruh penggarap
sawah
busana : pakaian, busana
busu : jun yang tertutup
busuk : 1 bisu, dungu, tuli; 2
orang miskin, jembel,
bodoh
busung lapar : sejenis sakit kurang
vitamin yang
ditimbulkan akibat
kelaparan yang
berkepanjangan
buta : raksasa
buteng : nafsu, marah
buthek : keruh
butuh : butuh, perlu
buwana : dunia
buwara : mengembara, merantau
buwaya : buaya
buwuh : buwuh, menyumbang
buya : kejar, buru
buyar : cerai-berai, kacau
buyuk : pohon nipah
buyung : tempayan, jambangan
buyut : piut, cicit
C
cabar : urung, gagal, kandas, tak
berhasil
cablaka : terus terang
cabol : pendek kecil
caca : cacat
cacad : 1 cacat, difabel; 2 cela;
nyacat : mencela
cacah : hitung, jumlah; cacahcucah : kacau,
berantakan; cacah eri :
jumlah banyaknya ikan;
cacah jiwa
penghitungan jumlah
penduduk; cacah molo :
penghitungan jumlah
rumah; cacah sawah :
penghitungan luas
sawah; cacah sirah :
penghitungan jumlah
penduduk
cacakan : alat peracik tembakau
cacala : pemberitahuan,
pemberitaan
cacing : cacing, jenis hewan
tanah
cadama : rendah, hina
cadhong : 1 terima; 2 minta,
mohon; 3 ransum
cagak : tiang, pilar
cahya : cahaya, sinar
caja : cipta, reka
cakar : kaki ayam/burung
cakarwa : jenis burung belibis
cakep : 1 cakap; 2 dekap; 3
syair
caket : dekat, mesra
cakil : 1 nama wayang; 2
lintah
cakot : gigit, kunyah
cakra : roda; cakrabawa :
mengira, menduga;
cakradhara : penguasa
daerah, bupati; cakra
manggilingan : roda
berputar; cakrawala :
batas angkasa dengan
daratan, horizon;
cakrawarti : menguasai
dunia; cakrawati :
menguasai dunia
caksana : bijak bestari
caksuh : mata, netra
caksusrawa : ular
cakul : jenis ikan
cakup : mencakup, memuat
cala : pelita, penerang;
calabéka : menjadi
penghalang; cala-culu :
seenaknya, semaunya;
calaina : buta, tak bisa
melihat; calawadi :
syak wasangka; cala
wenthah : seenaknya,
tidak sopan
calathu : bicara
calita : geger, gempar
calon : calon, bakal
caluk : buah asam muda
calung : alat musik sejenis
angklung
cam : renungan, pikiran
camah : hina, rendah
camana : bersuci, membersihkan
camara : 1 pohon cemara; 2
sambungan rambut palsu
camari : anjing
cambah : kecambah
camben : obat bius, candu
cambor : aduk, campur
cambuk : cambuk, cemeti, pecut
cambur : aduk, campur
campah : hambar, tawar
campaka : bunga cempaka
campuh : bertempur, berperang
campur : campur, gaul; campur
aduk : bercampur aduk;
campur bawur :
bercampur aduk, acakacakan; campur sari :
jenis musik kolaborasi
tradisional dan modern
camra : anjing
cancala : gerak, getar
cancing : trengginas, terampil
cancut : menyingsingkan baju;
cancut taliwanda :
bersegera berangkat
mengerjakan tugas
canda : syair, puisi
candaka : duta, utusan
candha : marah, geram; candha
birawa : merah yang
dahsyat
candhak : pegang, genggam
candhala : tabiat kasar; candhala
gati : kejam, keji, tabiat
kasar
candhana : kayu cendana
candhang : menadah, telapak terbuka
candhi : candi, tempat pemujaan;
candhik ala : senjakala,
gurat merah di langit senja
candhuk : temu, jumpa
candra : 1 bulan; 2 pelukisan,
pujian; candrama :
bulan; candramawa :
kucing yang hitam pekat;
candrasari : bulan;
candrasasi : bulan;
candrasengkala :
tahun yang didasarkan
pada peredaran bulan;
candrasa : jenis
senjata, pedang
candu : candu, madat
canéla : sandal, alas kaki
cangak : jenis burung bangau
canggah : neneknya nenek
canggal : pohon yang telah mati
canggèh : tangan usil, suka
mengusik
cangkah : 1 sandaran kaki; 2
bercabang
cangkang : 1 bungkus buah; 2
kulit telur
cangkèl : keras kepala, kepala batu
cangkem : mulut, lesan
cangket : indah, elok, enak
dipandang
cangking : tenteng, jinjing
cangkir : cangkir
cangklèk : jenis gendhing
cangkleng : menunggu lama
cangkrama : bercengkerama
cangkrang : 1 jenis cacar air; 2
semut merah
cangkring : jenis pohon
cangkul : cangkul
canik : tipe wajah kecil
canthaka : kurang ajar
canthas : keras, gesit, lincah
canthèl : 1 jenis tanaman
palawija; 2 menyangkut
canthik : ujung perahu
depan/belakang
canthing : canting, alat untuk
membatik
canthol : cantol, gantung, gandul
canthuka : kodok
canthula : kurang ajar, tidak punya
sopan santun
cantrik : siswa, santri di
padepokan
cantya : mukti, mulia
caos : memberi, persembahan
cap : cap; cap-capan : tiruan
dengan cap, cetakan; cap
dumuk : cap jempol;
cap jempol : cap ibu jari
capa : busur
capah : tumit, kaki, alat jalan
capang : panjang kumis
capar : cambah, akar
caparu : cerana
capeng : bertolak pinggang
capet-capet : lupa-lupa ingat, tahu
sedikit
caping : penutup kepala
capit : menjepit, mengapit
caplok : telan, makan; nyaplok :
menelan
capuri : tembok, pagar dari batu
cara : cara. metode; cara balèn
: jenis gendhing
carak : alat untuk mencuci mulut
kuda
caraka : utusan, duta, suruhan,
wakil
carakan : bibit, calon, bakal
carana : perhiasan, pemandangan,
pengayoman
carang : ranting bambu yang
berduri; carangan:
sempalan, tambahan
carat : ujung kendi, ceret; carat
warsa : cleret tahun,
petir angin
carek : dekat
carem : bermain cinta
cari : cari, usaha
caring : terang, panas
carita : cerita, kisah; cariyos :
cerita, kisah
carma : kulit, belulang
carmin : cermin, kaca
caru : sesaji, suguhan;
carumuka : musuh
carub : campur; carub wor:
campur baur, satu padu
caruk : ambil; nyaruk :
mengambil
carya : teman, sahabat
caryan : terpesona
cata : hati, perasaan
catar : payung
catha : kreatif, banyak akal
cathak : 1 lalat kuda; 2
seenaknya, semaunya
cathèk : gigit, pagut; cathèk
gawèl : gigit, pagut
cathet : catat
cathil : ambil, jinjing
catho : belum mengerti
cathok : 1 tangkap; 2
sambungan; cathok
cawèl : suka mencela;
cathok pélas : sekali
pakai
cathuk : benturan dua benda
kecil tapi keras
cathut : cabut, memalsu
cato : luka, babak belur
caton : tempurung yang
berlubang
catra : pengayoman, payung
catratra : cakra, payung, songsong
catu : luka, lecet
catur : 1 tutur kata, sabda,
bicara, cakap; 2 empat;
3 permainan catur;
catur muka : empat
muka, empat wajah;
caturan: pembicaraan,
percakapan
cawad : aib, cacat
cawak : suka bicara keras
cawan : cawan, alas gelas
cawang : cabang, bibit
cawar : gagal, kandas
cawèl : gigit, pagut
caweni : kain mori warna putih
cawet : cawat, celana dalam
cawil : gigit, pagut
cawiri : ukiran sulur-suluran
cawis : sedia, siap
cawu : catur wulan, empat
bulanan
cawuh : berulang-ulang, campurbaur
cawuk : menciduk
caya : 1 cahaya, perangai; 2
pelindung, pengayom;
caya murcaya :
penghormatan
cebak : bersenggukan menangis
cebelèh : kurang cerah
ceblaka : terus terang, jujur
cébol : kerdil, kecil pendek;
cébol kepalang : tidak
kecil dan tidak besar
cébong : berudu, anak katak
cebuk : hama tanaman kacang
cebur : masuk ke dalam air
cecak : cicak
cecaya : cahaya, sinar
cécébucé : babak belur; cécémuwé
: sendau gurau
ceced : cacad, cela
cècèg : sesuai, serasi
cecek : sesuai
cècèkan : mudah dijalani
cecel : hancur, remuk
cecep : sedot, hisap
cècèr : cecer, berjatuhan
cécok : bertengkar, konflik
céda : cela, cacat
cedhak : dekat, mesra
cegah : cegah, hindar
cegat : hadang
cegèh : sesak nafas
cégoh : lahap, rakus
cegot : potong, putus, patah
ceguk : reguk, minum air
cegur : mencebur, masuk dalam
air
cekak : pendek, singkat; cekak
aos : padat berisi
cekap : cukup, selesai, rampung
cékas : memberi wasiat, pesan
cekel : pegang, jabat, kendali;
cekel gawé : mempunyai
pekerjaan
cékoh : meludah; cékoh régoh :
lahap
cela : cela, cacat
celari : sutra celari
celak : 1 dekat; 2 penebal alis
celaka : celaka, musibah, halangan
celathu : omong, bicara, berkata
celeb : celub, benam
celek : dekat, rapat
cèlèng : babi hutan
cemani : hitam legam
cemara : 1 pohon cemara; 2
rambut palsu
cembuk : babi
cemburu : cemburu, curiga
cemèk : anak kambing
cemeng : 1 hitam; 2 perasa,
gampang menangis
cemer : cemar, kotor, rusuh
cemera : anjing
cemet : tarik, seret
cemethi : cemeti, senjata
cemirik : anak anjing
cemok : sentuh, pegang, senggol
cemol : ambil, sentuh
cempa : pendek, singkat
cempaka : bunga cempaka
cempala : pemukul kotak untuk
wayang
cempaluk : buah asam muda
cempé : anak kambing, gibas
kecil
cempèd : pipih, gepeng
cempedhak : cempedak, sejenis
nangka
cèmpèh : bakul kecil bundar
wadah nasi
cempluk : 1 buncit, gendut,
bundar; 2 wadah
cemplung : cebur, benam
cempol : sabut kelapa
cempuri : pagar tembok
cempurit : tangkai wayang
cempurung : anyaman bambu untuk
menutup jenazah
cemung : kaleng
cemuru : kijang
cencang : ikat, belenggu
cencem : rendam, benam
cendeng : sanak saudara, famili
cendhak : pendek, singkat;
cendhak umur : cepat
mati, pendek umur
cendhala : jahat, kejam
cendhana : cendana, gaharu
cendhani : bambu kecil; cendhani
raras : balai tempat
istirahat
cendhèk : pendek
cendhéla : jendela
céndhol : cendol
cené : cela, cacat, aib
cenéla : alas kaki, sandal
ceneng : sejenis bokor
cènèng : kaitan, hubungan
cenggama, cenggami : takut, kuatir
cènggèr : hiasan pada kepala ayam
cengkah : berbeda, berlawanan
cengkal : kayu penyangga
cengkalangan : kayu pembalut roda
(pedati)
cengkang : ukuran selebar ibu jari
dan jari telunjuk yang
dibentang
cengkar : 1 cerai-berai, pisah; 2
makar; 3 tanah gersang
cengkaruk : bunga pohon randu
cengkèh : cengkeh
cengkir : degan muda, buah kelapa
yang masih sangat muda
cengkok : tempat merajang
tembakau
céngkok : gaya
cengkorongan : rancangan
centhang : memanggul, mengangkat,
memikul
cénthang : memberi tanda
centhé : saron, jenis gamelan
cènthèl : cantel, bergantung
centhèng : suara melengking
centhuka : katak, kodok
centhula : semaunya, tidak sopan
centhung : cabang rambut
cepak : 1 dekat, hampir, nyaris; 2
sedia; cepak rejeki :
mudah mencari rizki
cepaka : bunga cempaka
cepaplak : terbentang, terbaring
cepedhak : sejenis buah nangka
cepeng : tangkap, pegang
cepet : cepat, lekas
cepuri : tembok, pagar batu
cerak : dekat
cerdik : pandai, cermat
céré : 1 asli, tulus; 2 kecoa;
céré gancèt : jenis
rumah tradisional
ceret : tanda baca dalam huruf
Jawa
cerma : kulit, belulang
cermin : cermin, kaca, pengilon
cèt bang : peluru api
cetha : jelas, terang
cethak : lanjut
cèthèk : dangkal
cethèn : cambuk, cemeti, pecut
cèthi : pembantu wanita
cethik : menyalakan,
menghidupkan
cething : bakul yang kecil, tumbu,
tempat nasi
cétho : buta, tak bisa melihat
cibuk : gayung, alat berenang
cidra : kianat, bohong, tipu
cihna : tanda, lambang
cikal : sisa parutan kelapa;
cikal bakal : pelopor,
perintis
cikar : gerobak, pedati
cikrak : keranjang sampah, alat
mengambil sampah
cikrukan : bungkuk, merunduk, tua
bangka
cilaka : celaka, malang
cili guthi : kecil
cilik : kecil
cilum : menyelam
cimplik : lampu kecil, pelita
cincin : cincin, perhiasan jari
cindhé : cindai, kain pengikat
pinggang perempuan
cindhil : anak tikus
cintaka : pemikiran, angan-angan
cintantya : cantik, indah
cinthaka : bilahi, azab
cintra : cela, celaka
cintraka : celaka, musibah
cintya : indah, cantik
cipta : cipta, buat; cipta ripta :
ciptaan, buatan
cirak : jenis permainan anak
tradisional
ciri : 1 ciri-ciri; identitas; 2
cela; ciri wanci : hal
mengenai keburukan,
titik celanya
cis : tombak kecil
cita : cita-cita
cithak : cetak
citho : buta, tak melihat
citra : 1 citra; 2 gambar,
tulisan, lukisan;
citrakara : tukang lukis;
citraléka :
lukisan, gambaran
ciyu : minuman keras
ciyut : sempit, kecil, rapat
clunthang : jenis gending
coba : coba; cobi : coba,
permisi
cobèk : cobek, alat untuk
menggilas sambal dan
bumbu
cocak : burung cucak; cocak
rawa : burung cucak
rawa
cocok : sesuai
cocoméyo : tidak memahami tata
krama
codaka : cundaka, utusan
codhot : jenis binatang pemakan
buah
codya : cacat, cela
cohung : burung merak
cokèkan : jenis seni tradisional
coklat : 1 warna coklat; 2 jenis
buah
colong : curi, maling; colong
jupuk : hal ambil
mengambil, pencurian
condra : rembulan; condra
sengkala : sengkalan
(sand
i rahasia) tahun
bulan; condra kanta :
warna-warni, bulan
condré : jenis keris, senjata
congat : menjorok, muncul
conggah : mampu, sanggup
congkrah : berselisih, bersitegang
congkrang : sesak, kurang panjang
conglok : juru sandi, pengintai
congok : 1 penyerta, pengiring,
perantara; 2 (di-) :
dilubang dan diberi tali
kekang pada hidung sapi
dan kerbau agar bisa
dikendalikan
conthang : dicuntang, dicentang
conthèng : centang
conthok : lengan baju (keprabon)
yang besar
conthong : 1 mulut; 2 wadah
berbentuk kerucut
conti : dihalang-halangi
conto : contoh, teladan, misal
copot : copot, lepas, tanggal
cora : penjahat, pencuri, orang
jahil
corah : sela, renggang, senggang
corak : corak, gaya, model
cora-pracoré : orang jahat, durhaka
coré : penjahat, orang hina,
berperilaku buruk
corèk : coret, gores
coro : kecoa, coro
cotha : berkain separu untuk
sabuk
cothé sisip, sarung
cotho : buntung, tak beruntung,
tidak kebagian
cowèk : cobek
cowong : pucat, lesu
crah : cerai, berkelahi
craki : penjual bahan jamu,
pedagang bahan obat;
crakèn : bahan jamu,
bahan obat-obatan
crancang : tampar, tali
crigan : wadah keris di pinggang
cripu : alas kaki, sandal
crita : cerita; criyos : kata,
cerita
criwis : banyak bicara, cerewet
cubung : kecubung, jenis bunga
cucah : menjemukan,
membosankan
cucak : jenis burung; cucak
rawa : burung
cucakrawa
cucal : kulit, belulang
cuci : cuci, membersihkan
cucud : lucu, humor, jenaka
cucuh : 1 caci; 2 bertempur
cucuk : paruh; cucuk besi : 1
jenis burung; 2 catut
yang besar; cucuk
dhandhang : alat
untuk membelah batu,
kayu
cucul : 1 melepas; 2 membayar
cucup : hisap, sedot
cucur : 1 jenis kue; 2 burung
kedasih
cudaka : duta, utusan
cugar : gagal, batal
cuget : cepat marah, putus asa;
cugetan : mudah putus
asa, kecil hati
cukil : cukil, jungkil; cukit dulit
: anak tiga laki-laki semua
cukup : cukup, terpenuhi
cukur : cukur, pangkas rambut
cula : jorok, buruk
culik : 1 diambil sebelum
matang; 2 culik, curi
culika : licik
culub : masuk ke dalam air
cumanthaka : lancang, sok berani
cumbana : bercinta
cumbu : 1 mengoceh; 2 cumbu
rayu
cumi : cuma, hanya, sematamata
cumleng : sakit kepala
cumpèn : terbatas
cumpet : tutup, sumbat
cumpi : terbatas, tertentu
cumpleng : memekakkan telinga
cundaka : utusan, suruhan
cundha : ujung, hilir; cundhamani
: panah api
cundhang : kalah
cundhit : alat untuk mencari ikan
cundhuk : cocok, setuju, ketemu;
cundhuk laris : pelaris,
memotong harga;
cundhuk mentul :
perhiasan untuk
pengantin
cundrik : keris kecil
cunéya : perahu, kapal kecil
cungkup : rumah nisan di kuburan
cunthang : jenis takaran beras
cunthel : putus, patah
cupak : tampar, pukul, tendang
cupar : lancang, campur tangan
cupet : pendek, kurang panjang;
cupet ati : mudah
marah; cupet budi :
tidak mau mengejar nilainilai kebajikan; cupet
lelakon : cita-citanya
tidak tercapai; cupet
nalar : pendek akal, kecil
hati; cupet pengandel :
tidak mudah percaya
cuplak : 1 cabut; 2 penyakit kulit
cupu : cupu, kotak
curak : tahi telinga
curang : licik, culas
curiga : keris, pusaka
curing : sabit, pisau
curma : sirna, hancur
curnita : lebur, hancur
curung : setandan pisang,
serangkai pisang
curut : jenis tikus
cuthak : punggawa, wedana
cuwa : kecewa, menyesal
.jpg)
