útætÓi sÊiti lIxn& ddi kiT tK rx nik ,
Utpatti sthiti līṇaning dadi kitā ta kāraṇa nika.
(=Lekad hidup matinnya sang numadi, paduka Bhatara ugi
maka lantaran ipun; = Lahir lestari dan lenyapnya segala
yang ada Engkaulah pula penyebabnya)
s* s\Ð næ rn& sR t/ skl ni sÐL tß k kit >
Sang sangkan paraning sarāt sakala niskalātmaka kita.
(=Paduka Bhatara meraga sangkan paraning jagate sami,
sekala niskala paragayan paduka Bhatara; = Engkaulah sang
asal dan tujuan alam semesta dan intisari (jiwa) alam sakala
dan niskala) (Arjuna Wiwāha)
3 , ý budÒosÓutii s)mãhi\Àuluni j%o v`r sugt ,
3. Om Buddastuti sĕmbahing hulunijőng bhaṭāra sugata.
(=Inggih Buddhastuti, maka jalaran sembah pangabaktin
titiange ring bukpadan paduka Bhatara Sugata; = Buddhastuti
sebagai sarana sembah hamba pada paduka Bhatara Sugata)
jñonew[ minu[ i Õ eyogni \ e]w a( mß stt ,
Jñāna weṣa minuṣṭi yoganingaśewa dharmma satata.
(=Pasuk Jñānane punika sane kaincepang, yogan sang
ngelarang dharma kaşewan satata karegepang; = Pemusatan
pikiran itu yang dilakukan, yoganya orang yang melaksanakan
dharma kasewan selalu dilaksanakan)
s* S kØ tuærin& smoai t) mh& ti Ékoy gin)g)o ,
Sang sākṣāt sarining samādhi têmahing tri kāya ginĕgő
(=Sang nyalantara maraga sarin samādhi, punika panadosan
tri kayane prasida kagineng; = Orang yang nyata sebagai
sari-sarinya samādhi, itu yang menjadikan tri kaya dapat
dikukuhkan)
s* l Ù^ etj sek* mxin ÉÑ t) kp& mn; p Étiht >
Sang lwir teja sakeng maṇindra têkaping manah pratihata.
(=Sang waluya teja sane mawit sakeng manik agung, antuk
pakayunane sampun prasida kapitet; = Orang yang seperti
sinar yang berasal dari permata mulia, dengan pikiran yang
sudah terkendali)(Sutasoma)
10,2 , wirm eto~ k . 10.2 Wirama Toṭhaka :
(uu-/ uu-/ uu-/uuu = 12)
1 , ]]i wimã hen\â ` emsi bZu ,
1. Śaśi wimba haneng ghaṭa mesi bañu.
(=Sekadi lawat bulanne sane wenten ring junne madaging
toya; = Bagaikan bayangan bulan di dalam sebuah belanga
(periuk) yang berisi air)
nÑns& ]uci n^ ml emsi wuln/ ,
Ndanasing śuci nirmala mesi wulan.
(=Sakewanten wantah sane ening tan pateleteh kewanten
madaging lawat bulan; = Hanya pada setiap tempat yang
suci tanpa noda berisi bayangan bulan)
÷wm\Ðn rkÙ kiet* kddin/ ,
Iwa mangkana rakwa kiteng kadadin.
(=Sekadi punika paduka Bhatara ring saluwir panumadianne;
= Seakan-akan demikianlah Engkau terhadap semua
makhluk)
ri\\omã) ki eyog kiet* skl >
Ringangāmbĕki yoga kiteng sakala.
(=Ring sang ngincepang yoga paduka Bhatara pikanten
nyekala; = Kepada orang yang sedang melaksanakan yogalah
Engkau menampakkan diri)
2 , kt)munÓ merk sitnÐkt)mu ,
2. Katĕmunta mareka sitankatêmu.
(=Sida kapanggih Bhatara sane tan nahenin kapanggih; =
Dikau jumpai pula dia yang tak dijumpai)
khid)pÓ merk sitnÐhid)p/ ,
Kahidêpta mareka sitan kahidêp.
(=Kauningin Bhatara sane tan nahenin kauningin; = Dikau
perhatikan pula dia yang tak diperhatikan)
kw)n* t merk sitnÐw)n* ,
Kawênang ta mareka sitan kawênang.
(=Kapikolihang Bhatara sane tan nahenin kapikolihang;
Dikau kuasai pula dia yang tak dikuasai)
prm(o q ]iw tÙ nir o wrx >
Paramārtha Śiwa twa nirā waraṇa.
(=Katattwan Śiwane sane mauttama tan katawengan;=
Kebenaran ajaran Siwa yang amat suci tampat tidak
terselubung lagi)(Arjuna Wiwāha)
10,3, wirm mnÑmelon/ .
10.3 Wirama Mandamalon :
(uuu/u-u/-uu/u-u/u-u/uu = 17)
1 , sÓutinir tnÓu lus/ sinhurnærM ( q ]iw ,
1. Stutinira tan tulus sinahuran paramārtha śiwa.
(=Pangastawan ida sang Arjuna durung mawasta puput,
kacawis olih Ida Bhatara Śiwa; = Pemujaan sang Arjuna
belum selesai lalu segera dijawab oleh Bhatara Śiwa)
Ánku huwusÐeton vimtnÓ t) munÓ keb; ,
Anaku huwus katon abhimatanta têmunta kabeh .
(=Cening pianak bapa, suba sinah sarat idewane pangguhang
idewa maka sami; = Anaku sudah pasti tujuanmu kamu
dapatkan semuanya)
hn p\ nugÉh\Ðu cdu ]kÓi wi nimã ]r ,
Hana panganugrahangku cadu sakti winimba śara.
(=Ne ada paican bapa cadu śakti marupa senjata; = yaitu
anugrahku berupa senjata Cadu sakti)
p]upti ]osÓË K sÓu p\rnê nihn ë lti >
Paśupati śāstra kāstu pangaranya nihan ulati.
(=Panah paśupati kalumbrah wastannyane, ne tingalin; =
Panah paśupati terkenal namanya, ini lihatlah)
2 , hn mr jnß tnæ mi hut* bÉt eyog tp ,
2. Hana mara janma tan pamihutang brata yoga tapa.
(=Wenten punika jadmane nenten nahenin madana punia,
nenten nahenin ngelarang brata yoga miwah tapa; = Ada lalu
manusia yang tidak melakukan (berpihutang) brata yoga dan
tapa)
Á\) `u l mi nÓ w^ yê su kn& wiai S h sik ,
Angĕṭula minta wiryya sukaning Widhi sāhasika .
(=Memongah nunas kawiryan miwah kasukan ring Ida Sang
Hyang Widhi kadi mamaksa ipun; = Merengek memohon
kebahagiaan, kemegahan dunia berkahnya Tuhan secara
paksa)
binlikk)næu ri; ni k \Â wi; ti n)munê lr ,
Binalikakên purih nika lĕwih tinêmunya lara.
(Kabalikang tatujon ipunne, sangsarane mahabara panggihin
ipun; = Dibalikanlah keadaannya itu lebih lagi derita
ditemuinya)
sinkitn&& rj; tmhinxÒ) hn& pÉÉi hti >
Sinakitaning rajah tamah inaṇdhahaning prihati.
(=Kasakitin olih irajah tamah kateteh antuk sakit hati; =
Disakiti oleh nafsu dan ditekan oleh sakit hati)
3 , k di hn pU ( wÙ km(ß dinli; s\k(o yê hyu ,
3. Kadi hana pūrwwa karmma dinalih sangakārya hayu
(=Kadi wenten purwa karma, kabawos olih sang mapakardi
rahayu; = Bagaikan ada karma dahulu kala diduga oleh dia
yang berbuat kebaikan)
úl hpg) ; mg)gÙ n rS gm budÒi t) p) t/
Ulahapagêh magêgwana rasāgama budhi têpêt.
(=Solah sane pageh mapangancan antuk saluwir daging
agama pakayunan sane tiling; = Prilaku yang teguh hendak
memegang inti sari agama, pikiran yang lurus)
yjug suaI r mu \áu r& mn; nir s* nipux ,
Yajuga sudhīra munggu ring manahnira sang nipuna.
(=Sane sapunika kewanten dahat manggeh malingga ring
pakahyunan ida sang ngulati karahayon; = Itulah jua yang
teguh bersemayam di hati orang yang unggul)
krx ni k* suK vì dy ni sÐ l ynÐ t) mu >
Karaṇa nikāng sukābhyudaya niskala yan katêmu.
(=Punika awinannya suka sekala miwah suka niskala sane
kapanggih;=Itulah yang menjadi sebab tambahnya bahagia
alam baka, bila tercapai)
4 , sê p kri tnÓ) mu* hyu m S an s( wÙ hyu ,
4. Syapa kari tan tĕmung hayu masādhana sarwwa hayu.
(=Sapasirake tan pacang manggihin karahajengan, yan
sampun masadhana sarwa becik; = Siapa pula tak menemukan
kebaikan dengan menjalani segala kebaikan)
niyt kt) mÙn& hl m S an s( w Ù hl ,
Niyata katêmwaning hala masādhana sarwwa hala.
(=Janten kawonne pacang panggihin, yaning masadana
sarwa kawon; = Jelaslah kejahatan ditemui dengan menjalani
segala kejahatan)
t) w slisu; mn \Ö y pu ro kÊ t to p ti nU t/,
Tĕwa salisuh manangśaya purā kṛta tāpa tinūt.
(=Mapikolih tan rahayu, anake tan ngega purwa karma punapi
sane patut tinutin; = Hasailnya penat jua mengkhawatirkan
karma dahulu kala, apa pula yang diikuti)
skhÏ nÐ sidÒ mk d( ]n pxÒ u sut >
Sakaharêpan kasiddha maka darśana paṇdhu suta.
(=Mangda saluwir sane kasaratang pacang kasidan maka
pratiwimba Ida Sang Arjuna; = Segala yang kau kehendaki
terlaksana dengan meneladani Sang Pandhuputra)(Arjuna
Wiwāha)
10,4 , wirm B SN
b
T IL K
10.4 Wirama Basantatilaka :
(- -u/-uu/u - u/u - u/- u = 14)
1 , rÙ enk aotu winuwus/wr budÒ w i]Ù ,
1. Rwaneka dhātu winuwus wara buddha wiśwa.
(=Kakalih punika wenten kapatutan sane kabawos utama
inggih punika kapatutan Budha miwah Siwa; = Dua ada itu
Tuhan dikata orang disebut Śiwa dan Buddha)
vien ki rk٠ri\pn/k) n pr ٠enos) n/,
Bhinneki rakwa ringapan kêna parwa nosên.
(=Mabinayan punika reke ring asapunapine pacang kepah
dados kalih; = Berbeda itu konon namun manakah dapat
dibagi dua)
m\Ð\éin tÙ klwn/]iw tt Ù tu\ál/,
Mangkang jinatwa kalawan Śiwa tatwa tunggal.
(=Asapunika kepatutan Budha miwah Siwa wantah tunggil;
= Demikian kebenaran Buddha dengan kebenaran Śiwa itu
satu)
vien k tu\álik tnÀ n a( mß m* r Ù >
Bhinneka tunggalika tan hana Dharmma mangrwa.
(=Mabinayan punika tunggal punika nenten wenten
kepatutan punika kakalih; = Berbeda itu namun satu itu tidak
ada Tuhan yang dua/mendua)
2, Áek×ovê tt Ù sir ÷] Ùr edw dibê ,
2. Akṣobhya tatwa sira Īśwara dewa dibya.
(=Manut tattwane Iratu kabawos Akṣobhya pateh ring
Iswara dewa luwih; = Kebenaran dewa Akṣobhya beliau
disebut Iśwara dewa utama)
hê* rot smäw sierki v`or atÉ ,
Hyang Rātna Sambhawa sireki Bhaṭāra Dhatra.
(=Ida Bhatara Ratna Sambawa punika wantah pateh ring Ida
Bhatara Dhatra utawi Ida Bhatara Brahma; = Dewa Rātna
Sambhawa beliau ini disebut Bhatara Dhatra/Brahma)
s* hê* mhomr s) rosÓ miko mitov ,
Sang Hyang Mahāmara sêrāstamikā Mitābha.
(=Ida Bhatara Mahamara/Mahadewa punika wantah pateh
ring Ida Bhatara Mitabha; = Dewa Mahādewa beliau disebut
Amitābha)
]ÊyoemofsidÒi sir wi[Åu mhodikor >
Śṛyāmoghasiddhi sira Wiṣṇu mahādikāra.
(Ida Bhatara Śṛyāmoghasiddhi punika wantah pateh ring
Ida Bhatara Wiṣṇu sane luwih tan patandingan; = Dewa
Amoghasiddhi beliau disebut Wiṣṇu dewa utama)(Sutasoma)
10,5, wirm ÷ nÑË w\Ö . 10.5 Wirama Indrawangśa :
(u--/--u/u-u/-uu = 12)
1 , mm Ùit ern ÑÉo tß j r& t epo wn,
1. Mamwit narendrātmaja ring tapo wana.
(=Mapamit ida dewagung putra (Sang Arjuna) saking alas
patapan; = Sang Arjuna kemudian meninggalkan hutan
pertapaan itu)
mo\ Zé lI y( ê gÉ ni \i nÑÉ p( wÙ t ,
Mānganjalī ryagraning indra parwwata.
(=Raris ngaturang sembah marep ka pucak gunung Indrakila
punika; = Kemudian menyembah ke puncak gunung Indrakila)
tn Ùi s Êà tI s \Ð niK* hyunÓ) k ,
Tanwismṛti sangkanikāng hayun têka.
(=Nenten lali ida ring panangkan kerahayuanne rawuh; =
Beliau selalu ingat bahwa anugrah itu datang dari arah itu)
sÙ ovow s* sjé n rkÙ m \Ð n >
Swābhāwa sang sajjana rakwa mangkana.
(=Swabhawan ida sang sadhu wiyakti asapunika; = Prilaku
orang bijaksana seharusnyalah demikian)
2 , m \ÐtÒt% etolih rUm/wultÂr ,
2. Mangkat dhatêng toliha rūm wulatnira.
(=Rawuh panangkannyane ida mamargi, tolah tolih manis
cacingak idane; = Tiba saatnya berangkat menoleh dengan
halus manis pandangan mata beliau)
sinmã y& C mr s\ Ð r& g) g) r/,
Sinambaying cāmara sangkaring gĕgĕr.
(=Kadi kaulapin olih I cemara saking munduke; = Dilambai-
lambai oleh si pohon cemara dari atas bukit-bukit)
pnw Ù\ & mÉ k/pn\ iiii sÂi ku* hls/ ,
Panawanging mrak panangis nikung halas.
(=Jeritannya I merak waluya ling ipun i alas; = Teriakan si
burung merak seakan-akan tangisnya si hutan belukar)
6r* tini\á l/msputuæ putÀim >
Erang tininggal masaput saput hima.
(=Rumasa kimud ipun katinggal, nuli masaput saput sayong;
= Gundah dan sedih ditinggal berselimut selimut awan)
(Arjuna Wiwāha)
10,6 , wirm w\ÖsÊ .10.6 Wirama Wangśastha :
(u-u/- -u/u-u/-uu = 12)
1, p Éh) nÓ) m) nÒ( mß auM rx* sR t/ ,
1. Prihêntêmên dharmma dhumāraṇang sarāt.
(=Saratang pisan dharmane anggen magehang jagate sami;
= Usahakan sekali kebajikan itu untuk ketahanan Negara)
sR g s* S au sierk tU tn ,
Sarāga sang sādhu sireka tūtana,
(=Kateleban ida sang ngupadi rahayu ida punika patut tinutin;
= Ketekunan orang yang mengusahakan keselamatan patut
diteladani)
tn(q tn/K m piedonê tn/ y] ,
Tanartha tan kāma pidonya tan yaśa,
(=Nenten mamuatang artha nenten mamuatang kama taler
sane kasadhyayang boya yasa; = Bukan harta, bukan kama
dan bukan ketenaran yang dipentingkan)
y]kÓi s* sjé n a(mß R k×k >
Ya śakti Sang Sajjana dharmma rākṣaka.
(=Mungwing gagemet ida sang ngupadi rahayu wantah
dharmane kagambelan kabecikan pisan; = Karena tujuan
utama bagi orang yang mengusahakan keselamatan
berpegang teguh pada kebajikan) (Rāmāyana)
2, skonik* R tÐit yn Ù)n* mnUt/,
2. Sakānikang rāt kita yang wênang manūt.
(=Dados sakan jagate idewa yan idewa mresidayang
manuutin; = Adinda akan menjadi penyangga tiang negara
jika dapat mengikutinya)
mnUped] p Éi; Át; rumok× y,
Manūpadeśa prih atah rumākṣaya.
(Warah-warah Manawa dharma sastrane saratang pisan
ngambel punika; = Usahakan untuk menekuni ajaran
Manawa dharma śāstra itu)
k×Y nik* P p nhnæ Éeyojn ,
Kṣayā nikang pāpa nahan prayojana.
(Kareredan kasangsaran panjake punika dados tatujon; =
Tujuannya yaitu untuk membebaskan rakyat dari segala
bentuk penderitaan)
jnonurogodi tuwinÐp\áuh >
Janānurāgādi tuwin kapangguha.
(=Subhaktin panjak miwah sane liyan-liyan janten pacang
kapanggih; = Kesetiaan rakyat dan sebagainya pasti akan
adinda temukan)
10,7, wirm srisI .10.7 Wirama Sarisī :
(u-u/uu-/u--/uu =11)
1 , p ÉytÂri\ul;Át; \Ù* pÉ vu , mewh tuldnÓirunÂ& s R t/ ,
1. Prayatna ringulah atah
wwang Prabhu,
(=Patut pisan yatna ring
parisolah sang jumeneng
Maweha tuladan tiruning
sarāt,
(=Mangda ngicen tatuladan
sane patut katiru antuk jagate0
agung; = Seorang Raja
patut hati-hati dalam
melaksanakan tugas)
sami; = Memberikan contoh
yang patut diteladani oleh
masyarakat)
ydinuæ lhul; ss( R tÐ eb; , pnxÒpd s*mw* R tÓi nUt/ >
Yadin salah ulah sasar rāt
kabeh,
Panaṇdhapada sang mawang
rāt tinūt,
(=Yan pade iwang laksana
bahur jagate sami; = Jika raja
salah langkah masyarakat
akan turut bingung)
(=Dwaning olih jagate wantah
ida sang ngamong jagat
kaanggen panutan; = Sebab
raja patut menjadi panutan
masyarakat) (Rāmāyana)
2, ÷k* wivw tnwew ko n æ t i, hnnê skÏ* huem( eh( \Àu ri p /,
2. Ikang wibhawa tan
wawêkan pati,
Hananya sakarêng humerher
nghurip,
(=Munggwing kawibuhane
nenten pacang kabakta
rikalaning seda; = Harta
benda itu tidak akan di bawa
waktu meninggal dunia)
(=Kawentenannyane wantah
ajebos nyantos sang rikalaning
kantun nyeneng; = Adanya
hanya sebentar semasih
pemiliknya hidup)
p)j; p Ùkit du[ Õ m nÓu n Âi ko , guxnÓgin)G ) nÓY nU tk)n/>
Pêjah pwa kita duṣṭa
mantunnikā,
Guṇanta ginêgönta yānū
takên,
(=Pet idewa seda ipun
nenten jaga nugtug; = Kalau
adinda meninggal dunia dia
tidak akan menyertaimu)
(=Yening kepradnyanane
gegwanin idewa ipun pacang
ngiringang; = Kearifan
yang ditekuni yang akan
menghantarkan adinda)
10,8 , wi rm e sÉoZÇ
10.8 Wirama Sroñca :
(Jumlah suku kata dan guru laghu tidak tetap)
1 , hn sir rtu dibêÏ\)o n/, pÉ ]osÓr& rot/muusu; nirpÉxt ,
1. Hana sira ratu dibya
rengőn,
Praśāsta ring rāt musuh nira
praṇata,
(=Wenten Ida sang Prabhu
meraga lewih, durus
pirengang; = yaitu
seorang raja yang mulia,
dengarkanlah !)
(=Kasub kasumbung ring
jagate meseh idane ngandap
kasor; = Tepuji di dunia
musuh musuhnya tunduk)
jypxÒit ri\ji keb; , s*d]rq nom toemolI >
Jaya paṇḍita ringaji kabeh, Sang Daśaratha nāma
tāmolī.
(=Molihing kapradnyanan
ring tattwa sami; = Jaya
ahli dalam semua ilmu
pengetahuan)
(=Sang Dasaratha parab
ida tan patandingin; = Sang
Dasaratha namanya tidak ada
yang menandingi)
2, sir t tÉi wi k Ém pito , pink bp v ~ or wi [ Åu m* jn ß ,
2. Sira ta tri Wikrama pitā, Pinaka bapa bhatāra Wiûóu
mangjanma,
(=Ida wantah ajin Sang
Hyang Tri wikrama ; =
Baginda ayah Sang Hyang
Triwikrama)
(=Kanggen aji rikala Sang
Hyang Hari manumadi; =
Sebagai ayah Bhatara Wisnu
ketika beliau menjelma)
÷nk nik* vuwn keb; , yt edo nir ni mitn& jnß >
Inaka nikang bhuwana
kabéh,
Ya ta donira nimitaning
janma.
(=Jaga ngerahayuang
jagate sami;= Untuk
menyelamatkan seluruh
dunia)
(=Sapunika tatujon Ida
mawinan manresti; = Itulah
tujuannya maka beliau
menjelma)
3, gu x monÓ s* d ]rq, w ɱ ; sir r& ewd vk Ói r& edw ,
3. Guṇamānta Sang Daśartha, Wruh sira ring weda bhakti
ring Dewa,
(=Lewihing guna Ida Sang
Dasaratha; = Gunawanlah
Sang Dasratha)
(=Wikan ida ring Veda
bhakti ring Dewa; = Pandai
Baginda dalam Veda bhakti
kepada para Deva)
t( mluep* pitÊp Uj o , mosi;tsier*sÙegotÉkeb; >
Tar malupeng pitra pūjā, Māsih ta sireng swagotra
kabeh
(=Tan lali Ida ngastawa
Sang Hyang Bhatara; =
Tidak lupa beliau akan
pemujaan pada leluhur)
(=Sweca Ida ring sameton
Idane sami; = Bagindapun
kasih sayang kepada
keluarganya semua).
4 , rogodimusu; mpÏo , rihtiyeto\áÛnêtnßedo; ri\wk/,
4. Rāgā dimusuh maparő, Rihati ya tonggwanya tan
madoh ringawak,
(=Smara dudu miwah
sekancan ipun meseh sane
(=Ring kayun genahnyane
tan doh saking raga; = Di
tampek; =Hawa nafsu dan
lain-lainnya yaitu musuh
yang dekat)
dalam hati tempatnya tidak
jauh dari diri sendiri)
ey K tnÀ n risir , p ÉwIr wihikn uæier* nIti >
Yekā tanhana ri sira, Prawīra wihikan sireng nīti,
(=Sane asapunika tan
wenten ring Ida; = Itu tidak
ada pada Baginda)
(=Purusa wikan ida ring niti;
=Baginda Perwira, pandai
dalam ilmu kepemimpinan)
5, kdi emf m\Àu dnk)n/ panir y(ewhk)ni k* D n ,
5. Kadi megha
manghudanakên,
Padhanira yarwêhakenikang
dāna,
(=Kadi gulem nedunang
sabeh; = Serperti awan yang
menjatuhkan hujan)
(=Sesamen idane tatkala
micayang padhana dhana; =
Demikianlah persamaannya
bila baginda memberikan
anugrah)
dIN n Ò k Êpx ywien ; , \uni \unI a\Àí* lwn/ a\o c(o yê >
Dīnāndha krĕpaṇa
yawineh,
Nguni ngunī Dhanghyang
lawan Dhangācārya.
(=Janmane nista buta
kalaran punika sane
kaswecanin; = Orang hina
rang buta orang sengsara
mereka semua dikaruniai)
(=Punapi malih majeng ring
sang meraga suci miwah
padanda nabe; = Apalagi
kepada orang- orang suci
dan pendeta guru)
6, m Ù*st ê t si r emo j( , ri\n k) bieto wit(m Ê[ owod ,
6. Mwang satya ta sira mojar, Ringanakebi towi tar mrĕsā
wāda,
(=Samaliha ida satya
wacana; = Dan lagi jujur
Baginda bersabda )
(=Yadiastun ring anak istri
ida tan nahenin linyok;
=Kepada orang perempuan
sekalipun baginda tidak
berbohong )
\u ni \u ni yn/ri pr jn , p Éiyhit eso j( niro ti ]y >
Nguni nguni yan ri
parajana,
Priyahita sojar nirā tiśaya.
(=Punapi malih ring janma
siyosan; = Apalagi kepada
orang lain)
(=Sapangandikan ida dahat
ngyun hyunin; = Sangat
menawan hati semua sabda
baginda luar biasa)
7 , s8 l si rro k× ek* R t/, tuwi sir mi tÉ hê \i d ÑË v kÓi t) m) n/,
7. Saphala sira rāksakeng rāt, Tuwi sira mitra Hyangīndra
bhakti têmên,
(=Molihing kasidan ida
ngamel jagat
= Berhasil baginda menjaga
dunia)
(=Wyakti ida kantin Bhatara
Indra kalintang subhakti
= Benar-benar baginda
sahabat Hyang Indra yang
bhakti sekali)
M Eh ] Ù r t sir l N , ]iw vkÓi gi n%o lN gi ne w >
Māhaiśwara ta sira lanā, Śiwa bhakti ginöng lanā
ginawe.
(=Ida satata
ngamanggehang
Maheswara; = Beliau
penganut Maheswara yang
taat)
(=Inggih punika bhakti ring
Sang Hyang Siwa kabuatang
satata kakardinin; = Yaitu
bhakti kepada Sang Hyang
Siwa yang selalu diusahakan
dan dikerjakan) (Rāmāyana)
10,9 , wirm ML INI
10. 9 Wirama Malini :
(uuu/ uuu/---/u--/u-u = 15)
1
RH INY SK TEM
s
M WT
w
ED
e
R M
m
,
1. Rahina ya sakatambē māwatang dēśa rāmya ,
(=Benjangne pasemengan galang jagate ngulangunain; =
Keesokan harinya pag-pagi, desa-desa tampak terang indah
sekali)
L UMK UT SIR K li ; S MU NMnIT NM
,
Lumaku ta sira kālih sāmpunamwit manêmbah ,
(Memargi ida sang kalih sesampunne mapamit miwah
mangabhakti; = Berjalanlah Beliau berdua sesudah
menyembah minta diri)
MMWTSIR L
l
P
S
S
l
OR
J ,
Mamawata sira langkap astra sanghāra rāja ,
(=Makta ida gandewa senjata pangeleburan jagat; = Beliau
membawa busur dan panah penghancur Dunia)
NK B I RIYEY OA
m
O E
e
OK EMON MN
N
m
>
Anakebi riyayodhyā śoka monêng manahnya.
(=Para istrine ring Ayodhya sedih kangen manah ipun; =
Orang-orang perempuan di Ayodhya sedih rindu hatinya)
2 , kt)knir lumkÙo } nÓ ii s\[Õesni ,
2. Katĕkanira lumakwā śānti sangaṣṭasēni.
(=Risampun rawuh dewasane jaga memargi ida sang
bhagawanta raris ngastawa; = Setelah sampai waktunya
akan berangkat para Mahaŗsi memuja)
pahi hji y ginÙl/m\áL n& lumkÙ ,
Padhahihaji ya ginual manggalāning lumakwa.
(=Gong kaprabhonne raris katabuh pinaka manggalan ida jaga
mamargi; = Gambelan keraton pun ditabuh sebagai pengiring
upacara mohon keselamatan mereka yang akan berangkat)
kum)duti t)\)nnßor/bo hu s* R mvd É ,
Kumĕduti tĕngĕnan mār bāhu sang Rāma Bhadra.
(Makedutan tangan ida sang Rama sane ring tengen nyehceh;
= Berdenyut tangan kanan Sang Rāma merata dan berkali-
kali demikian pula lengannya)
mrhk)n Ál; n& ]t ɱ T tnæe]s >
Marahakĕna alah ning śatru tātan paśesa.
(=Nyihnayang kasor ipunne imeseh tan pagantulan; =
Memberitahukan kalahnya musuh tanpa sisa.
10,10, wirm Ánu[Õ±v/ wism M tÉ . 10.10 Wirama Anuṣṭubh
(Guru laghu tidak tetap)
1, nohnÓ\áu; niR \nÓ)n/, tue[Õo A ni sir* kk ,
1. Nāhan tangguh nirāng
antĕn,
Tuṣṭodhāni sirang kaka,
(=Sapunika pamungun Ida
Sang Laksmana; =
(=Ledang eling ring kahyun
Ida Sang Rama; = Maka
Demikianlah nasehat Sang
Laksamana)
gembira dan sadarlah Sang
Rama)
kpÙnUsup/ sier\ls/, Áed; s\Ð ri\o]Ém >
Kapwa nūsup sirengalas, Adoh sangka ringaśrama,
(=Raris sareng sareng ida
masusupan ring alas; =
Bersama-sama lalu masuk
ke dalam hutan)
(Doh saking pasraman; =
Jauh dari pertapaan)
2, ttÐolnæ nusupÐoli; , enÓon/ j`oyu mnukßg%o ,
2. Tatkālan panusup kālih, Nton Jaþāyu manuk magőng,
(=Rikala ida sang kalih
masusupan; = Ketika
mereka berdua sedang
menyusup)
(Nuli kacingak Sang Jatayu
paksi ageng; = Terlihatlah
sang Jaṭāyu burung besar)
tnãíkÓ etk edn& edo; , ketonÐdi gunu* mg%o>
Tan byakta teka dening
doh,
Katon kadi gunung magőng,
(=Durung janten punika
antuk doh; = Belum jelas
benar karena jauhnya)
(Kacingak kadi gunung
ageng; = Terlihat seperti
gunung besar) (Rāmāyana)
10,11, wirm w\ÖptÉptit . 10.11 WiramaWangśapatrapatita
(-uu/-u-/uuu/-uu/uuu/uu/= 17)
1,enornmitÉ m\)Þwihen wrgux mruhu(.
1. Nora‘namitra manglêwihane waraguna maruhur.
(=Nenten sawitra sane luwihan ring kawigunan kaweruhanne;
=Tidak ada sahabat yang dapat melebihi pengetahuan yang
tinggi faedahnya.)
enorn]tα m\)Þwiheng)2\nrihti,
Nora ‘na śatru manglêwihane gêlêng ana ri hati.
(=Nenten wenten meseh sane ngawetuang baya sahihang
ring meseh ring angga sarira; = Tidak ada musuh yang
berbahaya dari pada nafsu jahat dalam hati sendiri).
enornsi; m\)Þwihensihik\tnyy,
Nora ‘na sih manglewihane sihikang atanaya.
(= Nenten wenten kapitresnan sane nglangkungin kapitresnan
irerama ring pianaknyane; =Tidak ada cinta yang melebihi
cinta orang tua kepada anak-anaknya)
enorn]kÓiEdwjug ]kÓitnnmnh)n/>
Nora ‘na śakti daiwa juga śakti tan ana manahên.
(= Nenten wenten kesaktian sane nglangkungin, dawaning
kesaktian ida bhatara nenten sida katambakin; =Tidak ada
kekuatan yang menyamai nasib, karena kekuatan nasib itu
tidak tertahan oleh siapapun jua.
2, enmni s*mmukÓidumdkÓik tnngux,
2. Nemani sang mamukti dumadak tika tan ana guna.
(Tan mawiguna pisan yaning wenten jadma sugih artha
brana sakewanten tan maduwe kawicaksanan; =Sangat
disayangkan, jika orang kaya tiada memiliki kepintaran).
eyown rUpwon/kulwi]ol tik pdhn,Yowana rūpawān kula wiśāla tika pada hana.
(= Yadiastun wimuda bagus jegeg turunan wangsawan, taler
seger oger; =Biarpun muda, bagus, turunan bangsawan dan
kesehatannya baik,
edniktnæ]osÓÉtnetj wdn mkuc)m/,
Denika tanpa śāstra tan ateja wadana makucêm.
(= Yening nenten uning ring sastra, janten tatawedanane
kucem, nenten masinar galang; = Jika tiada berkepandaian,
tentu mukanya kusam, tiada bercahaya,
lÙ^s)kr&]mi murubbo* tnnw\inik>
Lwir sêkaring śami murub abāng tan ana wanginika.
(=Waluya sekadi bunga kapuk ring alase, marak mekaraban
nanging nenten maboo utawi mambu miik; =Seperti bunga
kapuk hutan, yang merah merang namun tiada semerbak
baunya. Nīti Śāṣtra,II.5&7
10,12, wirm kusumwicitÉ.
10.12 Wirama Kusuma wicitra
(uuu/u- -/uuu/u-u/=12)
1,tkitkin&eswkwidê,
1. Taki-takining sewaka guna widya.
(=Sekantunne dados sisya patut melajah kaweruhan sane
mautama; =Seorang pelajar wajib menuntut pengetahuan
dan keutamaan).
sßrwi[y rÙ*puluhi\yusê,
Smara - wiṣaya rwang puluh ing ayusya.
(= Yening sampun mayusa duangdasa tiban patut ngelaran
grehasta asrama; =Jika sudah berumur dua puluh tahun
orang harus kawin).
t)\hituwu; snÙcn g)g)onÓ,
Têngah i tuwuh san-wacana gêgön-ta.
(= Yening sampun mayusa atengah tua, mangda setata
mabawos sane becik lan rahayu; =Jika sudah setengah tua,
berpeganglah pada ucapan yang baik).
ptilri\etß*tnupguerok)n/>
Patilaring atmeng tanu pagurokên.
(= Yening jaga nglepas sanghyang urip/ātma patut ngrereh
paguruan; =Hanya tentang lepasnya nyawa kita mesti berguru).
2. w[itnimitÓnÓ mn)mu lk×ßi ,
2. Waṣita nimittanta manêmu lakṣmi.
(=Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang
kerahayuan; =Oleh perkataan engkau akan mendapat
bahagia).
w[itnimitÓnÓ ptikp\á¡;,
Waṣita nimittanta pati kapangguh.
(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang pati; =
Oleh perkataan engkau akan mendapat kematian).
w[itnimitÓnÓmn)muduhÐ,
Waṣita nimittanta manêmu duhka.
(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang
kaduhkan; = Oleh perkataan engkau akan mendapat
kesupaya n).
w[itnimitÓnÓ mn)mu mitÉ>
Waṣita nimittanta manêmu mitra.
(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang mitra
utawi timpal; = Oleh perkataan engkau akan mendapat
sahabat.
3,ms)pitik*wokÓÉtnmuc* wÙ*,
Masêpi tikang waktra tan amucang wwang.
(=Kalintang sepi cangkeme yening nenten ngajengan canang
utawi base; = Sepi mulut yang tiada memakan sirih).
ms)pitik*ew]ß tnnputÉ,
Masêpi tikang weśma tan ana putra.
(= Wantah sekadi suung umahe utawi geriane yening nenten
wenten anak alit; = Menjadi sepi atau lengang di rumah
yang tiada anak-anaknya).
ms)pitik*ed]tnnmukê,
Masepi tikang deśa tan ana mukya.
(=Wantah sekadi suung desane yening nenten wenten
prajuru; = Serba sepi desa yang tidak ada kepalanya).
s)pinikn*tÎíopupuli\n(q>
Sêpinikanang try āpupul ing anartha.(Nīti Śāstra,V.1,3&4)
(= Maka tetiga suung punika prasida dados tunggal sane wenten
ring sang sane nenten maderbe artha utawi jinah; = Tiga kesepian
itu dijadikan satu ada pada orang yang tiada beruang.
10,13, wirm giri].
10.13 Wirama Giriśa
(uuu/uuu/---/uu-/--u/uuu/u/ =16)
1,ymrikubpemw);\mã)k/yowtinulurn/,
1. Ya mariku bapa mewêh ngambêk yāwati nuluran,
(=Inggih punika cening ngeranaang keweh yening indriane
setata kaulurin;=Ya itulah anaku menyusahkan kemauan itu
kalau selalu dituruti)
pinkhlnik*rot/ynÉegophÊtjug,
Pinaka hala nikang rāt yan ragopahṛta juga,
(= Pinaka jalarang kawon jagate mawinan asapunika patut
indriane punika kaerêt; = Menjadi penyebab rusaknya dunia
jika boleh hawa nafsu itu hendaknya ditahan saja)
sipimrikk]kÓí*peZÇ nÑÉiylingn/,
Sipi marika kaśaktinyang pañcendriya linagan.
(=Ngiring mangkin panangkan indriane patut kapicutêtan;
= Hendaknya kecilkan kemungkinannya kekuatan panca
indria untuk diperangi;)
ÁlhmÏki tnÑÉ; s\uæornÓkt)t)hn/>
Alaha marêki tandrah sangsāranta katêtêhan.
(= Erêtang indriane punika maka sami mangda nenten
mangguhang kasesangsaran; = Kendalikanlah setiap indria,
kalau tidak maka kita akan menanggung sengsara akibatnya)
2, tuhburut)mhenß*o ]ekÓ* stÙdhtiko,
2. Tuhaburu têmahan mong śakteng satwa dahatikā,
(Juru boros prasida jagi numitis dados macan duaning ipun
seneng ring beburon; = Pemburu dapat menjelma menjadi
harimau karena sangat senang kepada binatang)
tuhurwwuheykon/ddêon& dÊari\iwk/,
Tuha rawa wuhayekān dadyāning dṛdha ringiwak,
(= Bendegane prasida jagi manumitis dados buaya duaning
ipun seneng ring mina; = Nelayan yang ahli menjadi buaya
itu penjelmaan orang yang senang kepada ikan)
sktili\ni\mã)kÓn/wêrÔonÑdikpitUt/,
Sakatilingani ngambêk tan wyarthān dadi kapitūt,
(= Sehananing kaulêngan ring pikayunan nenten lempas
janten pacang kapangguhang; = Segala yang diingat
memusat dalam pikiran tidak sia-sia pasti akan menjadi
keyataan)
tymryktÊ[Åon/bêekÓk\Óy kt)mu>
Taya mara ya katṛṣṇān byaktekang taya katêmu.
(= Mawinan punika yening setata eling ring Ida Sang Hyang
Widhi Wasa, janten sida karasayang kawentenan Ida; =Tuhan
selalu yang dicintai diingat tentu Tuhan yang dijumpai.
10,14, wirm pÎqiwitl.
10.14 Wirama Prathiwitala
(u-u/uu-/u-u/uu-/ u--/uu/ =16)
1, pmonisusulnßiZ kÐdityopi lownÓh)n/,
1. Pamāni susu lan miñak kadi ta yāpi lāwan tahên,
(= Waluya sekadi susu sareng minyak taler sekadi api sareng
kayune sane latuh; = Seumpamanya susu dengan minyak
sebagai keadaan api dengan kayu kering.
pse\êogrignÒlnuæ)krerok\in/lnÓw*,
Pasangyoga rigandha lan sêkar arok angin lan tawang,
(= Wantah satunggil kadi gandha (bo) sareng isekar, dados
asiki mecampuh angine ring akasa; = Bersatu keadaan bau
dengan bunga bercampur angin dengan angkasa)
pmia2\ lnÙiejn/ lÙirpi lnænsÓnÐeton/,
Pamindha lênga lan wijen lwirapi lan panas tan katon,
(= Matunggilan minyake sareng kacange(wijen), sekadi
api sareng panesne nenten kapikantenan; = Bersatu minyak
dengan wijen sebagai api dengan panas tidak tampak)
m\Ðn v`or [Uk×ß rihtinÓ tnæonÓr>
Samangkana bhaṭāra sūkṣma ri hatinta tan pāntara.
(= Asapunika kawentenan Ida Bhatara meraga suksma
ring angga sarira suang-suang nenten nahenin lepas;
=Demikianlah Tuhan itu menggaib dihatimu tidak henti-
hentinya).
1,mucpÓy tumUtÎi]bÑynßenon/ memor& mt,
2. Mucap ta ya tumūt riśabda yan manon mamoring mata,
(=Ritatkala mabebawosan Ida wenten ring bawos, yening
macecingat Ida wenten ring panyingakanne; =Bila berbicara
Ia turut dalam kata-kata, apabila melihat Ia bercampur di
mata)
\u\sÓylulutÎignÒ mm\nßilu mÙ\Îs,
Ngungas ta ya lulut ri gandha mamangan milu mwangrasa,
(=Ritatkala mengambu Ida seneng ring ambu (bo), ritatkala
ngajeng Ida wenten ring rasa; = Bila mencium Ia turut
senang kepada bau, bila makan Ia turut kepada perasa)
m\id)p tumUtÎicitÓ mtuturuæmo tnÐri,
Mangīdêpa tumūt ri citta matutur samā tan kari,
(Ritatkala mapikayun Ida wenten ring pikayunan, ritatkala
ngelingin Ida taler wenten pangeling; = Bila berpikir Ia turut
kepada pikiran, mengingat-ingat juga Ia tidak ketinggalan,
mnuk×ßsilumnÎi\mã)k ]rIr peZÇ nÑÉiy>
Manūkṣma siluman ri ngambêka śarīra pañcendriya.
(=Ida meraga suksma wenten ring unteng angga śarira
masarira pañca indriya; = Menggaib sebagai bayangan di
hati lalu berbadan panca indera).
10,15, wirm rgksum.10.15 Wirama Ragakusuma
(---/uu-/u-u/uu-/uuu/uuu/-u-/uu=23)
1.s\ê\ÇnÑÉtro\áxo pinkaIp mma\i rikoln&w)\i,
1. Sang Hyang Candra tarānggaṇā pinaka dhīpa mamadhangi
rikālaning wengi,
(=Inggih kawentenan Ida Sang Hyang Wulan miwah bintang
pinaka suluh sane ngawe galang rikalaning wengi;=Bulan
dan bintang memberi penerangan di waktu malam).
s\ê\uæU(ys)a% pÉvos mkaIp mma\i rivUmi mxÒl,
Sang Hyang Sūrya sêdhêng prabhāsa makadhīpa
mamadhangi ribhūmi maṇdhala,
(=Ida Sang Hyang Surya rikalaning masunaran taler pinaka
suluh sane ngawe galang palemahan jagate;= Matahari
bersinar menerangi bumi ddi waktu siang hari).
widêo]osÓÉ sua(m aIpnikn* tÉivuwn sum)n)o pÉvosÙr,
Widyā śāstra sudharma dhīpa nikanang tri bhuwana sumênö
prabhāswara,
(=Pangeweruh daging-daging sastra agamane pinaka suluh
jagat tigane sane masunaran dumilah;= Ilmu pengetahuan,
pelajaran dan peraturan-peraturan yang baik menerangi tiga
jagat dengan sempurna).
ynÎ&putÉsuputÉ soau guxwonßma\i kulwnÒ¡ wnÒw>
Yan ring putra suputra sādhu guṇawān mamadhangi
kulawandhu wandhawa.
(=Yang ring sajeroning putra, putrane sane luwih, sadhu
miwah ebek ring gagunan, pinaka suluh sajeroning kula
warga miwah pasemetonan;=Putra yang baik, saleh dan
pandai membahagiakan kaum keluarganya).
2. s*]Urom)n\& rxo\án mmukÓi sukwivw evogw^ywon/,
2. Sang śūrāmênanging raṇānggana mamukti suka wibhawa
bhoga wiryawān.
(Sang sane jaya ring payudhan prasida pacing muponin
kasukan kawibuhan, kawibawan miwah kawiryan;
=Pahlawan yang menang perang dengan puas merasakan
kekuasaannya, keuntungan dan keberaniannya.
s**]Urop)jh& rxo\á m\us^ surpdsiniwi\uæuropuærI,
Sang śūrāpêjahing raṇāngga mengusir surapada siniwi ng
surāpsarī.
(Nanging sang sane seda ring payudhan prasida muponin
genah ring dewaloka saha kaiter antuk para bidadarine; =
Pahlawan yang mati di medan perang, mendapat tempat
dikediaman dewa-dewa, dikerumuni oleh bidadari-bidadari.
yn äirunßw)di\Îxo\ánp)j; ymbl mnik)pßmian,
Yan bhiru n mawêdi ng raṇānggana pêjah yamabala
manikêp mamiḍana.
(Sang sane jejeh saha nenten purusa ring payudhan,
risampunne padem pacang keejuk kasiksa olih wadwan
Bhatara Yama; = Si penakut yang tak berani perang, jika
meninggal dunia, ditangkap dan disukai oleh anak-buah
Betara Yama.
ynÓnßti tininÑ r&prjennir\ir\inn* sienork)n/>
Yan tan mati tininda ring parajanenirang-irang inanang sinorakên.
(Yening nenten padem, ipun kawalek kacadcad, saha
kasuryakin olih imeseh; =Jika tidak mati, ia dicerca, diolok-
olok, ditawan dan dihina oleh musuh. Nītiśāṣtra,IV,1&2
10,16 , wirm } (dUl wi kÉI ait . 10.16 Wirama Śārdūla Wikrīdhita
(---/uu-/u-u/uu-/--u/--u/u = 19
1 , Á må) kuæ* prM ( q p xÒit huwu sÞimæd/ sek* ]U nê T ,
1. Ambĕk sang paramārtha paṇḍhita huwus limpad sakeng śūnyata.
(=Pakayunan ida sang wicaksana sane sampun mikolihang
kaparamarthan, sampun langkung saking sunyata; = Prilaku
seorang arif bijaksana yang sudah tembus ke tingkat tertinggi
dari keadaan kosong sama sekali)
tnuæe\Ð*wi[y pÉ eyo jn ni r lÙ^ s\áË eh* elokik ,
Tan sangkeng wiṣaya prayojananira lwir sanggraheng lokika,
(=Boya sangkaning wisaya tatujon ida kadi sane sampun
ketah sajeroning desa pakraman; = Bukanlah kesenangan
duniawi yang beliau dambakan sebagaimana berlaku di
dalam masyarakat luas]
sidÒn& y] w! yê edonir suK n& R t Ðini nÐi ni r ,
Siddhaning yaśa wīryya donira sukāning rāt kininkin nira,
(=Kasiddhan yasa miwah kapurusanne saratang ida,
miwah karahajengan jagate sane bobot utsahayang ida;
= Keberhasilan amal kebajikan dan keperkasaan menjadi
tujuan beliau disamping berusaha untuk kebahagiaan
dunia)
senÓo{ h)\ÂtnÐ) l^ sir sek* s*hê* jgtÐ orx >
Santośā hêlêtan kelir sira sakeng Sang Hyang Jagatkāraṇa,
(=Degdeg kahyun ida yadiastun mabelat kelir saking Ida
Sang Hyang Śiwa; = Beliau merasa tentram dan damai,
walaupun beliau tetap terpisah oleh tabir maya dari Sang
Hyang Śiwa) (Arjuna Wiwāha)
2 , OomæutÉ\ Ðu v`r budÒ ki n bkÓínÓ p Émex\Àulun /,
2. Um putrangku Bhaṭāra Buddha kinabhaktyanta pramaneng
hulun.
(=Uduh cening putran aji, pangawataran Sang Hyang
Buddha, sane patut bhaktinin, satmaka jiwan ajine; = Oh
putraku penjelmaan Budha, yang patut disembah seperti
jiwaku)
sÙsÓíosÓu p Évu a( mß mU( tiÓ \usiÏnÓo \ Éok× a( mß s Ôti ,
Swastyāstu prabhu dharmma mūrtti ngusirêntā ngrākṣa
dharmma sthiti .
(=Dumadak rahajeng cening jumeneng prabhu, utsahayang
paragayan dharmane muwah ngeraksa dharmane apang
ajeg; = Semoga engkau selamat menjadi raja, usahakanlah
dan lindungilah dharma itu supaya tetap kuat)
õpnã íkÓ hil* g)\Â; g) \Â hik* R tên Ðiet koxÒiri ,
Apan byakta hilang gêlêh gêlêh ikang rātyankite kāṇdhiri.
(=Wireh pastika lakar hilang pakeweh gumine, yan
idewa suba nyeneng agung; = Sebab pasti akang hilang
kesengsaraan dunia itu, apabila engkau sudah menjadi raja)
p\Þi\á n ÉiwijilÓ\Uni mgew tu {Õ p Émoex* jgt />
Panglinggan ri wijilta ngūni magawe tuṣṭā pramāṇeng jagat.
(=Pinaka bukti dugas embas ceninge imalu, ngawe suka
saluwir ane maurip digumine; = Sebagai bukti saat engkau
lahir dahulu, membuat kebahagiaan segala yang hidup di
dunia) (Sutasoma)
10,17, wirm whiR t/ jgdÒit .
10.17 Wirama Wahirāt Jagaddhita :
(---/ uu-/u-u/ uu-/uuu/ uuu/ -u-/ uu = 23)
1, s* ]UR m Éih yjñ r& smr mhì ni hil\ni k* pr*o muk ,
1. Sang Śūrāmriha yajña ring samara mahyun ihilanga nikang
parāng muka.
(=Ida sang purusa misadya nangun yajña ring payuddhan,
mapikayun ring telasnya i meseh; = Orang yang pemberani
membuat yajña di tempat peperangan, berkeinginan untuk
menghabiskan musuh)
lIL k) m ã \uR s) k( tji niek]ni \ri p)jh&rxo\á n ,
Līlā kembangurā sekar taji nikeśaning ari pêjahing
raṇānggana.
(=Ledang masekar hura antuk sekar ganjira sane wenten
ring rambut satrune, sane seda ring payuddhan; = Sungguh
senang menaburkan bunga dengan bunga ganjira yang ada
di rambut musuhnya yang telah mati di tempat peperangan)
ú(oxÂon& rtu M ti wIjnir kuxÒ nir ngrn& m usu; g) s% ,
Ūrṇnāning ratu māti wījanira kuṇdhanira nagaraning
musuh gêsêng.
(=Cudamanik para ratune sane seda pinaka wijan idane,
munggwing pakuṇdhayan idane punika jagat mesehe sane
puwun; = Batu permata para raja yang mati sebagai bijanya, dan
pakundhayan (api uggunnya) itu negara musuh yang terbakar)
S hitê ohuti t) xÒ s& rip u kp)okni rq nik suu] Éem \Þ g >
Sāhityā huti têndasing ripu kapőkani ratha nika suśrameng laga.
(=Tan maren macaru antuk punggalan meseh sane kapunggal
ring kretannyane,dahat purusa ring payuddhan; = Selalu
mecaru (berkorban) dengan kepala musuh yang terpenggal
di keretanya , sangat pemberani di tempat peperangan)
(Bharata Yuddha)
10,18 , wirm rhitig©útátwism .
10.18 Wirama Rahitiga/Utgata wisama :
1.uu-/ u-u/ uu-/ uuu/uuu/ -u-/ uu = 20;
2.-uu/uuu/u-u/uu=11
3.uu-/u-u/uu-/u-u/u=13
1, nÑttIt s*pÎvu gumnÓitujr t sir* mrutuæut,
1. Ndatatīta sang prabhu gumanti tujara ta sirang marutsuta,
(=Ngiring mangkin langkungin sang sane ngentosin
kaprabhon, ngiring mangkin bawosan Ida Sang Hanoman;
=Mari kita lewatkan sang raja pengganti, mari kita bicarakan
Sang Hanoman)
sodr sir mr m\Þwd,
Sādara sira mara manglawada,
(=Dahat singid Ida rawuh netesan utawi nyelidikin; = Sangat
hati-hati beliau datang menyelidiki)
prepÓÓ* tmnÐt)mu edwi jonki,
Parapteng taman katêmu dewi Jānaki.
(= Rawuh Ida ring Udiana kecunduk ring Ida Dewi Sita; =
Datanglah beliau ke sebuah taman berjumpa dewi Sita)
2,pÎxt(o pn)måh hti vkÓi jyjy nemosÓ¡ m\ál,
2. Praṇatār panêmbaha hati bhakti, jaya-jaya namostu
manggala,
(=Antuk rasa pangubhakti Ida ngaturan sembah kadulurin
antuk ngucapan “Jayajaya namostu”; = Dengan sujud
menyembah dengan sungguh sungguh bhakti didahului
ucapan “Jaya jaya namostu”)
edwiwijy nr noq huwus/,
Dewi wijaya nara nātha huwus,
(=Ratu Dwagung Putri mangkin sampun jaya Ida Sang
Rāma; = Ya tuan putri sudah menang Śrī Baginda Rāma)
phwosÀia)pÓ t)kn& suk)kih)n/>
Pahawās hidhêpta têkaning sukêkihên.
(=Seneng pisan pikayunan Ida Dwagung Putri (Dewi Sita)
sapangrawuh kejayanne mangkin; = Tenanglah batin tuan
putri datangnya kesenangan sekarang ini)
(Sugriwa,1978:63-64)
10,19, wirm sÉ gÒ r .
10.19 Wirama Sragdhara :
(---/ -u-/ -uu/ uuu/u--/ u--/ u-u = 21)
1 , ]ÉI b j É jño n ]Unêo tß k prm sir o ninÑír& R t Ùiw ie][ ,
1. Śrī bajrajñana śūnyātmaka parama sirā nindya ring rāt
wiśeṣa.
(=Ida Sang Hyang Bajrajñana maparagayan sunyata
paripurna, tan paceda wisesa ring jagate; = Beliau Sang
Hyang Bajrajñana berbadankan kosong sama sekali dan
sempurna, tidak cacat dan maha kuasa didunia)
lIL ] uuuudÒo p Éti e[Ó* hÊ dy jyjyo\Ð) nß H s Ù(gáeH k,
Līlā śuddhā partiṣteng hṛdaya jaya jayāngkên mahā
swargga loka.
(=Degdeg suci malingga sajeroning kayun,molihing molih
waluya swarga lokane mageng; = Tenang suci berada pada
pikiran, selalu berhasil seperti sorga loka yang besar)
6K cetÉ* ]rI ro \Àuripi shnn& vU( vu w; sÙ ; p Ék! x ,
Ekā catreng śarīrāng huripi sahananing bhur bhuwah swah
prakīrnna.
(=Paragayan Sang ngwisesa ngebek maka huriping jagat
tigane; = Penjelmaan Beliau maha kuasa memenuhi dan
menghidupi ketiga dunia ini)
S kØ tÇ nÑ Ë(okÐ p U(x odä¡t riwijilirnu æ k r&ebodÒcitÓ >
Sākṣāt candrārkka pūrṇnādbhuta riwijiliran sakaring
boddha citta.
(=Tan pendah surya bulan sane bunter ngagawokin, rikala
Ida medal sakeng bodhi citta; = Seperti matahari bulan yang
bulat yang dasyat, ketika beliau keluar dari bodhi citta)
2 , si \ái ; yn u æ idÒ eyo g II] Ùr w) ksir s* S tàíL w n ä ` r ,
2. Singgih yan siddha yogīśwara wêkasira sang sātmya lāwan
bhaṭara.
(=Kawiaktiannya yan sampun prasida dados yogi agung,
pamekasnya sang sampun manunggal ring Ida Bhatara; =
Sebenarnya apabila sudah menjadi maha yogi, utamanya
yang sudah menyatu dengan Tuhan)
s(wÙ jño mU( tÓi ]Unê o gn lliti n ucpà¡ [ Õi n& a( mß ttÙ ,
Sarwwajñā mūrtti śūnyā ganalalit inucap muṣṭikaning
dharmma tattwa.
(=Paragayan sarwa jnyana suniata mageng miwah alit, punika
kabawos sari sarining dharma tattwane; = Berbadankan
semua pikiran yang suci besar dan kecil, itu disebut dengan
sari-sarinya dharma tattwa)
s* sipÓ o enæ tÀ¡ likÉ& hti sir s) ku\& eyo g L wnuæ M ai ,
Sang siptan pet hulik ring hati sira sêkunging yoga lawan
samādhi.
(Cêndêk ipun durusang rereh sliksik Ida sajeroning kahyun,
ulengang sajeroning yoga miwah samadhi; = Pendeknya
carilah dengan baik Beliau di dalam pikiran, pusatkan di
dalam yoga dan samadhi)
bê kÓ lÙ^ bÉ nÓ ciTÓ \É s riw riwn& n^ m ßL cinÓí rUp >
Byakta lwir branta cittā ngrasa riwa riwaning nirmmalà
citya rūpa.
(=Janten sekadi bingung pakayunanne ngrasayang sasaih
kanirmalanne santukan tan parawat matra; = Pasti seperti
kacau pikirannya merasakan persamaan kesuciannya sebab
tidak terlihat)(Sutasoma)
10,20, wirm Á]Ùllit.
10.20 Wirama Aśwalalita :
(uuu/u-u/-uu/u-u/-uu/u-u/-uu/uu = 23)
1 , Átrimuli;nir*nkul]lêrZÇ krisuk×)k\Àtit)Z u ;,
1. Atha ri mulih nirang Nakula śalya rañca kari sukṣêkang
hati têñuh,
(=Keceritayang mangkin ring sapepamit Sang Nakula, Ida
Sang Salya sungsut pikayunan, dekdek remuk ring adnyanan
Ida ; =Diceritakan pada waktu pulangnya Sang Nakula Sang
salya dalam kebingungan ditinggalkan susah hatinya remuk)
1 ,úmrihÀri;guepnir ner]ÙripÎihtienos h\uæhluem,
Umarih arih gupenira nareśwari prihatinosahangsahalume,
(Meseneng-seneng kesungsutan kahyun Ida Dwagung
Putri ring kahanan kesedihan miwah osah saha kaleson
kawenten Ida; = Menghibur kelesuannya sang raja Putri,
dalam kehadaan dukacita dan gelisah menarik narik nafas
melesukan diri)
sÙ\gigu tnuæek w)di nier*ptI s)a%\ s*nernÑÎp)jh,
Swangagigu tan sake wêdi nireng patī sêdhênga sang
narendra pêjaha,
(=Setata Ida osah ring pikayunan baya sangkaning jejeh
ring seda, sakewanten asapunapi rabin Ida rikalaning Seda;
= Selalu merasa bingung bukan karena takut beliau itu akan
kematian namun pada waktu Sri Baginda mencapai wafat)
h)lh)ltnÙÏguæilihsi;duem;dÎwni luhÂiro nrwt>
Hêla-hêla tan warêg silihasih dumeh drawani luhnirā
narawata.
(Dahat tresna-asih Ida dwaning durung suwe merabi
ngemargian kasmaran, punika mawinan tan pegat-pegat
toyan panon Idane medal; =Rindu dendam karena baru
sebentar saja belum puas mempertemukan kasih sayang,
menyebabkan mengalir air mata beliau tidak putus-putusnya)
2 , htini\ku*rikonÓnlronÓ¡emon ri rrsÂiroenßlu 2\%,
2. Hatini ngakung rikān tanalarān tumona ri rarasnirān melu
lêngêng,
(=Pikayunan sang sane nenten mikayunin kasmaran,
yadiastun nenten sungkan kasmaran, rikalaning nyingak
parisolah rabinne sareng dados kasmaran; = Hatinya orang
yang sedang tidak bernafsu asmara dan ketika itu tidak
menderita sakit asmara ketika melihat tentang tingkah laku
beliau turut terharu asmara)
putusririsßr\ân sum(t)Z u ; slhes g)lu\Âirmuer,
Putusariris marang ghana sumar têñuh salahase gêlung
nira mure,
(= Dados asiki sabehe ring margine belabar hanyud saha
gulem punika gelung miwah rambute megambahan; =
Bersatu menjadi hujan jalannya tersebar hancur lebur
mendung salah terima dengan gelung rambut beliau terurai)
Ánusuppk×n& kid\ ows/wuru\linlinÞir&nirnelok/,
Anusupa pakṣaning kidanga awas wurung alinalin liring
niranalök,
(= Waluya kidang, Ida mapikayun jagi ngeranjing ring alase,
sakrwanten panyingakanne arip saha nguntul; = Akan masuk
ke hutan keingginannya si kidang niscaya tidak jadi sangat
sayang kepada mata beliau redup menunduk)
nÑin\up)t *mdubÎt rum)\Ù esojrir tÙs\ni n\Þr >
Ndinangupêtang madubrata rumêngwa sojarira twasangani
nanglara.
(=Wantah sida masuara rame ipun i tamulilingan rikalaning
mirengang bawos Ida sane ngreresin saha nyakitin; =Hanya
bisa berdengung ramai si kumbang ketika mendengar kata-
kata beliau mengharukan hatinya serta melukai)
(Sugriwa,1978:68-69)
KOSA KATA
Kata Arti Kata Arti
A
auṁ = pranawa,
panggilan
tuhan
awighna = tidak
mendapat
halangan/
halangan
angastwakên = diindahkan astu = mudah-
mudahan,
moga-moga
acala = gunung ākāśa = langit
ajap = rindu adhama = rendah, tak
berharga
ahuti = korban ahara = makanan
abha = lubang adu = lomba
aṣṭa = delapan asta = yaitu
astā = anak panah astha = tulang
adi = dan lain-lain astungkara = pemberian
selamat,
ucapan
bahagia
ādi = pertama adhi = utama
anda = penyakit aṇḍa = telur
andha = buta aguling = berguling -
guling
ahêb, ahöb = rindang,
berteduh
anta = akhir
antaka = mati antara = kumpulan
akhir,jarak
aran = nama ari = adik
arên = arang akar (akah) = akar
adrês = lebat, deras atiśaya,
atyanta
= amat
anasi(a[n] tasi) = mengemis,
meminta
ācārya = guru,pendeta
āhāra = makan, rejeki ardha = setengah,
sangat, agak
ardha candra = (seperti)
setengah
bulan, sebagai
bulan sabit
amanis = bersifat manis
abagus = keadaannya
bagus
amêrta = tidak hidup
acala = tidak
bergerak,
gunung
aji = kitab
adhyāya = pelajaran,
bagian kitab
āhāra = makanan,
rejeki,
pengambilan
amêrêm (pêrêm)= tidur akṣi = mata,lihat
anakwani (a (n)
+ taku +an+ i)
= menanyai atunggwa
(a+tunggu+a)
= supaya
menjaga
akêmit
(a+kêmit+a)
= supaya
menjaga
anuwuhakên
(a(n)+tuwuh +
akên)
= menumbuh-
kan, menim-
bulkan
agêleng, krodha = marah abhiprāya = tujuan
abhiseka = bernama,
penobatan
abhyasa = latihan
aparan = apakah anghyun = menarik hati
anung = yang anumāna = kasihan
anurāga = kasih,cinta aditya, sūrya = matahari
añatur deśa = dari empat
jurusan
aśirwāda = doa, selamat
datang
agung = besar, amat atêhêr = lalu
amwit
(a(m)wit)
= mohon diri asing = setiap,
masing-
masing
artha = tujuan, suci,
selamat, uang
arthanya = artinya
atmaja = anak anjali = sembah
amutêr tutur = memutar
ceritera,
mempelajari
ajaran sastra,
agama
akṣa,akṣi = mata
aganalalit (aganal
+ alit )
= besar, kecil awu = abu
atmaka = menjiwai amêng-amêng = bermain-
main,
bersenang-
senang,
bergaul
atyanta
hidêpnya
= sangat
cerdasnya
amêrêm
(a(m)+pêrêm)
= tidur
aguling = berguling -
guling
agugulingan = berkali – kali
tidur
ācārya = guru, pendeta anakêbi
(anak+bi)
= orang
perempuan
anakwani
(a(n) +taku+an+i)
= menanyai
Kata Arti Kata Arti
B
bajra = petir. senjata
bhaṭāra indra
bhukti = makan
bawi = babi bhāwa = tokoh, sikap,
kelakuan
bhuwana,
bhawana
= yang
dijadikan,
bumi
bhūsana = pakaian
bhojana = makanan
Kata Arti Kata Arti
C
cumumbing = sebagai
sumbing
(sumbang)
cakra,
cakram,
soda
= senjata cakra
cangkrama = berjalan- jalan
Kata Arti Kata Arti
D
dêlaha = kemudian dina = sedih
drêdha = sangat dêlê = diserang dari
depan
daiwa = takdir deśa = tempat
dewata = para dewa duṣṭa = jahat
dyah = putra raja don = tujuan
dêlaha = kemudian dina = sedih
doh = jauh dilat (dilat) = dijilat
dhṛti = tempayan,
kilit tempat
air
de = oleh
durlabha
(dur+labha)
= tidak berasil,
tidak tercapai,
amat rahasia
dwaja = panji-panji,
bendera
dwesa = permusuha,
jijik
dāna = kekayaan,
hadiah
dīnāndha
(dīna+andha)
= menderita
(hina dan
buta)
ḍang
(ḍa+ng)
= terhormat
dewa bhiṣak = obat dewa dhāraka = tahan uji
dāna niti = politik
memberi dana
dadhi,dadih = susu, santan,
air susu sapi
dyūta = judi dyah = putra raja,
prajurit
bangsawan,
gadis
duṣṭa = jahat dibya,divya = keadaan
sebagai dewa,
amat mulia
dāna = hadiah,
pemberian
dhana = uang, pajak,
harta
dīnāndha
(dīna+andha)
= hina dan buta duhkha
(duh/dur/dus + kha)
= udara buruk,
susah
durśīla
(dur+śīla)
= laksana jahat duśśāsana
(dur+śāsana)
= tingkah laku
yang buruk
dur, duṣ,
duś,duh
= buruk durśila = tingkah laku
yang kurang
baik
durśāsna = sifat yang
kurang baik
durkṛti, duskṛti = perbuatan
jahat
durkha,
duhkha
= susah,
sangsara
Kata Arti Kata Arti
E
eka = satu olan = ulat
emel = kotor ewer = sabar
ênah = tempat enak
(a+inak)
= enak
Kata Arti Kata Arti
G
göng/gêrêng/
gêdêng/gêdang
= besar ganggā = dewi gangga
goh = sapi guru dṛwya = kepunyaan
guru
gaṇa = bilangan,
makhluk
setengah
dewa,
kelompok,
gêtih, gêtah = darah
gumuling = tergolek, tidur gêlêk = cepat, lekas -
lekas
ghata = belanga, panaigêgêr = gigir,
punggung,
belakang
Kata Arti Kata Arti
H
hasta = tangan hana = ada
huwus = sudah haywa = jangan
haraka
(hara+ka)
= merasa lapar hetu = sebab
hala-hayu = buruk baik,
baik buruk
hāraṇa = bahwa, ambil,
terpegang
hudan = hujan harohara = kacau balau,
terkejut, panik
hidêp = perasaan,
jiwa, tahu
hañar = lekas, dapat,
baru
halêp = indah, bagus harsa = senang
hyun = ingin, suka hīma = awan,
mendung
Kata Arti Kata Arti
I
ikan = ikan ibêk = penuh
igit = gigit īr = tarik
ilū = ikut ikū = ekor
ike = ini ilo = lihat
inguh = indah iwöng = kacau
inge = berpaling iku = itu
ira (ida) = beliau inuhutan
(uhut + in + an)
= dihalangi
indung = ibu, induk i jöng ta = pada kakimu
iccha = senang, mau,
tertawa
iji = satu, inti
inêluk
(êluk+in)
= dilengkung inulatan
(in + ulat + an)
= dilihat
inuhutan
(in +uhut)
= dicegah iki, ike = ini
iku, iko = itu ikā, ikana = itu
iwa = sebagai,
laksana,
seakan- akan
indra = raja, dewa
Indra
Kata Arti Kata Arti
J
jugul = bebal jaya paṇḍita = amat pandai
jana = manusia,
masyarakat
Kata Arti Kata Arti
K
kari (kantun) = masih kapwa = semua
kahaji = dihafal kamena = sebelum,
supaya
krama = cara, langkah,
keadaan,
halnya
kinon
(kon+in)
= disuruh
kitānêmwa
(kita + a + (n) +
têmu + a)
= kamu akan
menjumpai
kumalaśa = sebagai kalasa
(tikar)
katinghalan
(ka + tinghal + an)
= kelihatan kṣīra = air susu
kṣirārnawa
(kṣra + arnawa)
= lautan susu kita = kami
kala = gerak kāla = waktu, nama
anak Śiwa
kalā = jerat khala = makhluk
jahat, raksasa
kahalā = jenis alat
musik (bende)
kawitan = nenek moyang
kasrêpan = merasa
bahagia,
kasihan
kakawaśanta = hendaklah kau
kuasai
kaṇḍaga = pedang kancit = sekonyong –
konyong
krêpana = orang cacat kalêbweng
(ka + lêbu + ing)
= termasuk pada
kalêbu
(ka + lêbu)
= termasuk kawikara
(ka + wi + kara)
= tak terbuat,
rusak
kṛtakirtya = setelah berjasakṛtānugraha
(kṛta + anugrah
+ a)
= diberi
anugrah,
memberi
anugrah
kṛtañjali = berdatang
sembah
kṛtadīkṣita = dilantik
kṛtaparīkṣa = setelah
diperksa
kṛtapunya = berbahagia
kṛtapradhanā = bagus sekali kṛtabhiseka = setelah
dinobatkan
kṛtayaúa = setelah
menjadi
terkenal
kṛtayuga = jaman
pertama,
jaman emas
kṛthārtha = puas, mati
dengan
tentram
kṛtālocita = sesudah
mengecap
kebaikan
kṛtawiweka = pandai kṛtasangskāra = upacara yang
lazim dilantik,
dihiasi
kṛtasamaya = pandai kṛtaśamaya = membuat
perjanjian
kṛtopadeśa = dinasehati khala = makhluk
jahat, rakṣasa
kahalā = jenis alat
musik
Kāraṇa = sebab
kamahatmyam
(ka + maha + atmi
+ an)
= sifat
kerohanian,
kesaktian
kaśuran
(ka + śura + (a) n)
= keberanian
kawidagdhan
(ka + widagdha +
a (n)
= kepandaian,
berilmu
Kaduṣṭan
(ka + duṣṭa + (a)
n)
= kejahatan
kadurlabhan
ka + dur + labha +
(a)n)
= kesupaya n,
ketidak
berasilan
kasandehan
(ka + sandeh +
(a) n)
= kekhawatiran
kalituhayuan/
kalituhaywan
(ka + lituhayu +
an)
= kecantikan kātiśayan
(ka + atiśa + (a)
n)
= keistime-
waan
kaparabhun
(ka + prabhun +
(a) n)
= Berkedudukan
pangkat raja
kacakrawartyan
(ka + cakarawarti
+ an)
= kekuasaan
kapāṇḍawan
(ka + pāṇḍawa +
(a) n)
= keadaan seperti
orang Pandawa
karatun
(ka + ratu + (a) n)
= berkedudu-
kan sebagai
raja
kapunyan
(ka + punya + (a) n)
= ada dalam
keadaan baik
kabinihajian
(ka + bini + haji
+ (a) n)
= tempat istri
raja
kahyangan
(ka + hyang + an )
= tempat dewa kaḍatwanan
(ka + datu + an )
= kediaman raja
kadohan
(ka + doh + an)
= tempat yang
jauh, kejauhan
kahanan
(ka +hana + (a) n)
= tempat berada
kālapan
(ka + alap + an)
= terambilnya kaputêran
(ka + putêr + an)
= diputarnya
kālahan
(ka + alah + an)
= terkalahkan kinuman
(ka + inum + an )
= diminumnya
krodha = marah kewalya = akan namun
kahadang
(ka + hadang )
= kebetulan,
dicegat nafsu,
Karakṣan
(ka + rakṣa + (a)n)
= dijaga
kahyun = keinginan kānurāgan = dicintai
kuṇḍala = anting – anting kapalangên
(ka + palang + ên)
= terhalangi
khagapati
(khaga + pati)
= raja burung,
sang Jatayu
kamêna = sebelum
kumwa = demikian kwa = demikian
kahidêpta
(ka + hidêp + ta)
= dapat
dipikirkan,
kau dapat
pikirkan
Kawênangta
(ka + wênang +
ta)
= dapat dicapai
kila = terang, nyata kāma = kesenangan
kṣaya = hilang,
musnah,
kenang
keśari = memiliki
kumpulan
rambut, singa
Kata Arti Kata Arti
L
Lumampah
(lampah + um)
= berjalan lapā = lapar
len = lain lwir agni = sebagai api,
laksana api
līna = lenyap lapā = lapar
lara = susah, sakit lalêr lalu = lalat hijau
linakwakên
(laku + in + akên)
= dijalankan lumiyat
(liyat + um)
= melihat
langên – langö = kecantikan,
kehindahan,
tempat yang
hindah,
menyenang-
kan
lāgi = dahulu,
biasanya
Kata Arti Kata Arti
M
mangrabasa = merusak,
memperkosa
matutur = mengingat-
kan
muwah = lagi mangepeki (epek
+ i)
= merebut,
mengambil
manglêndö
(ma(ng) + lêndö)
= merebahkan
diri,
menjatuhkan
diri
mojar
(ma + ujar)
= berkata
manghwana
(ma(ng) +hwan
+ a)
= supaya
mengembala
panghwaning
lêmbu
= tempat
mengembala
lembu
mājar, mojar = berkata mangan = makan
māri = selesai minum = minum
mêtu , wêtu = keluar manapatha
(ma (n) + sapatha)
= menyapa
manêmbah
(ma (n) + sêmbah)
= menyembah manasi
(ma (n)+tasi)
= mengemis
mālap
(ma +alap)
= mengambil mangkö = segera,
sekarang ini
matra = ukuran mṛdu komala = lambat, halus,
menyenang-
kan, manis
manuk mañar = burung
manyar
mati
makidukus
= sangat
membongkok-
kan diri
marah -marahi = bertutur kata mahāpralaya = peleburan,
maut
matutur = mengingatkan musuh maparö = musuh dekat
meghāntaka = nama sebuah
lontar
megha = mendung
mada = mabuk moha = bingung
matsarya = irihati mrêsāwāda
(mrêsa + awada)
= berkata
bohong
mareng
(m) para + ing)
= dekat pada,
menuju ke
mamêjahi
(ma (m)+pêjah+i)
= membunuh
milwa
(milu+ a)
= supaya ikut manggabhiwāda
(ma(ng) +
abhiwāda
= menghormat
matutur
(ma + tutur)
= menjadi ingat mewêh
(ma+iwêh)
= susah
nêmang
(nêm + ang)
= enam mêne = sekarang,
nanti
mūtra = uyuh, kencing manunggangi
(ma(n)+tunggang
+ i)
= menaiki,
mengendarai
maḍangan
(ma + dangan)
= menjadi
ringan
mangaśirwāda
(ma (ng)+
aśirwāda)
= mengucap-
kan selamat
datang, doa
mṛgapati
(mṛga + pati)
= raja binatang maśaca = cuci muka
muliha
(mulih +) +a)
= akan datang mapinta = meminta
mahabhara = luar biasa mangke = sekarang,
demikian
mangko = sekarang,
demikian
mangkā = demikian,
begitu
mangkana = demikian,
begitu
manganjali = menyembah
mamwit
(ma (m) +wit )
= memohon diri mangkat datêng = tiba waktunya
berangkat
mulat = melihat manut (ma(n) +
tut)
= menurut
Kata Arti Kata Arti
N
nala = api nāla = hati
nana = kepala nanā = rusak
nānā = berberda-
beda
nātha = raja,
pelindung
nāṭa = penari, pemain
sandiwara
nidra = tidur
nirdon = tidak
bertujuan
nimitta = sebab
naya = akal nayana = mata, permata
nayaka = pemimpin nitra
(ni + tra)
= alat penuntun,
mata
nyur(nyuh) = nyiur nira = nya
nirārākṣakeng
(nira +a + rākṣa
+ika+ng )
= beliau
menjaga itu
ninganātha
(ni + ng + a +
nātha)
= yang tidak
memiliki
pelindung
(hina)
niskāla
(nis + kāla)
= tidak
bergerak,
tetap,
langgeng
nāhan = demikian
nihan = begini niti = kelakuan, ilmu
ketatanegaraan
niyata = nyata,
sungguh,
benar
nircala = tidak bergerak
nir, nis, niś, nih = tidak, hilang nirmala = tidak mala,
suci
nguni-nguni = lebih-lebih,
apalagi
nirtura, nistura = tidak
memiliki
belas kasihan
nirteja = tidak
bercahaya
nirsandeha = tidak ragu-
ragu
ngke = sini, sekarang
ini, di sini
angkā = sana, di sana,
demikian
ngkana = sana, di sana,
demikian
ndanasing
(ndan+asing )
= ya setiap
ndan = ya, namun , dan nirāwarana (nira
+ awarana)
= tanpa aling –
aling
narendrātmaja
(nara + indra +
atmaja)
= raja putra ngindra parwata (ng +Indra +
parwata)
= gunung
Indrakila
nghayun = kebaikan,
keselamatan
ng mêrak = si burung
merak
nikungalas
(n) + iku + ng +
alas)
= itu si hutan
Kata Arti Kata Arti
O
Oṁ = panggilan/
simbol dari
Tuhan
ojar
(a + ujar)
= berkata
Kata Arti Kata Arti
P
prāja = pemerintah-anpari (pantun) = padi
priyā = kawan wanita priya = teman laki –
laki
pawat
(pa + wat)
= pembawaan pinarikṣa
(parikṣa)
= diuji,
diperiksa
pinakopajīwa
(pinaka + upajīwa)
= sebagai
penghidupan,
sebagai
makanan
pinaka
(paka + in)
= sebagai
pamöh dari pêh
-pêhan)
= perahan pinahayu
(pa + hayu + in)
= diselengga-
rakan dengan
sebaik-
baiknya.
padartha = alasan, isi,
perihal
pangartha = uraian,
pengertian
panita = tangan, ambil,
terpegang
pàmêng –
amêng
= permainan
paryaya = lingkungan,
ukuran besar
kecilnya
papêrêman = tempat tidur
praśasta = terpuji,
ternama
pada = bumi
paḍa = kaki parajana
(para + jana)
= orang lain
priyahita
(priya + hita)
= sahabat yang
baik
priyā = sahabat
perempuan
priya = sahabat laki -
laki
panêmu (pa (n) +
têmu ; apanêmu
= akan
mendapat
panganên
(pangan + ên)
= agar dimakan pêjahên
(pejah + ên)
= bunuhlah
Paḍangan
(pa +ḍang +an)
= dapur paweh
(pa + weh)
= pemberian
Paripūrṇa = amat
sempurna
paribhoga = yang
berubungan
dengan
makanan
paribhasa = yang
berubungan
dengan bahasa
paburwan
(pa + buru + an)
= tempat
berburu
paprangan
(pa +prang +an)
= tempat
berperangan
panghwanan (pa
+ hwan + an)
= tempat
mengembala
pametan
(pa(m) + pet + an)
= tempat
mengambil
pangigêlan
(pa(ng)+ igêl+an)
= tempat menari
pasangkêpan
(pa+sangkêp +an)
= perlengkapan pakadangan
(pa + kadang +an)
= hubungan
keluarga
pakatonan
(pa +ka +ton +an)
= semua apa
yang dilihat
panadyan
(pa (n)+dadi +an)
= yang
berhubungan
penjelmaan
popacaran
(pa+upacara +(a) n)
= yang ada
hubungannya
dengan
upacara
pangṛtu = kesempatan
pria = berapa, betapapininang (pinang
+ in)
= diminta,
diundang
parêng = bersama putrotpādana
(putra + upādana)
= membang-
kitkan anak
patang wêngi = empat malam prihatin
(prih+ ati (a) n)
= sakit hati
panglalu
(pa(ng) + lalu)
= terus liwat paritrana = menjaga
pakêna = untuk,
istimewa
untuk
prārthana = permohonan,
pengharapan
prayatna = berhati - hati paramārtha
(parama + artha)
= amat suci
parārtha
(para +artha)
= dunia selamat parwata = gunung
prih = cari, usaha,
perlu
pidonya = yang
dibuatnya
pāpa = sengsara prayojana = diusahakan,
dipikirkan
Kata Arti Kata Arti
R
rês = takut rêju = benar
rāt (rarat) = darat
ratu = orang
terhormat
rabhi = perempuan
terhormat
raka = kakak
terhormat
rāma = ayah
terhormat
rena = ibu terhormat rāja = raja, orang
yang
memerintah
rati = senang rinujit
(rujit + in)
= dikoyak
ratha = kereta ragādi
(raga + adi)
= kesenangan
dan lain
sebagainya
rāga = hawa nafsu
Kata Arti Kata Arti
S
sira = ia/beliau swaprāja = pemerintahan
sendiri
sari (santun) = bunga sarwaśāṣtra = bermacam-
macam
pengetahuan
saka = dari, karena Sirāwungwa (sira
+ a + wungu + a)
= ia supaya
bangun
suśīla = kelakuan yang
baik
tuna suśīla = kelakuan
kurang baik
sila = duduk sakatambay
eñjing
= keesokan
harinya, pada
pagi hari
swamī = istri solih
(sa + ulih)
= semua hasil
sêmbah = menyembah sakeng
(saka + ing)
= dari pada, dari
dalam
sākṣāt
(sa + akṣa + at)
= semata,
sebagai
sārining parama
tattwa
= inti sari
kebenaran
sthiti = hidup, tetap
setia, patuh
sakāla
(sa +kāla)
= sesuai dengan
gerak,nyata
sangkan (sa (ng)
ka (n)
= dari, segala
yang ada
sêmbah
a (n) + sêmbah -
anêmbah
= menyembah
sanggah-
a (n) + sanggah -
ananggah
= memikul Santwa-
a (n)+santwa -
anantwa
= menyapa
sāmbat-
a (n) +sāmbat -
anāmbat
= meratap sambut-
a (n) + sambut -
anambut
= mengambil
Sambêr-
a (n) + sambêr-
anambêr
= menyambar sambung-
a (n) +sambung -
anambung
= menyambung
Sambe-
a (n) +sambe -
anambe
= memanggil sangga-
a (n) +sangga -
anangga
= memegang
tinggi-tinggi,
bersetubuh
sapatha-
ma (n)+sapatha-
manapatha
= menyapa sumök (sök) = memenuhi
saṇḍa = gadai,
sandaran
sinidhakêna
(siddha+ um +
akêna)
= menyelesaikan
sêsêh = sarang sugandha = harum baunya
sahaya = teman sāhasā = dahsyat,
bengis
swagotra
(swa +gotra)
= famili sendiri,
seluruh rakyat
siromulih(sira +
umulih)
= ia pulang
sakatambesok
(saka+tambay +
isuk)
= pada keesokan
harinya pagi -
pagi
swastha = aturan,
keterangan,
kesejahtraan
swasthā
(swa + sthā)
= berdiri sendiri sāri - sāri = selalu, tiap –
tiap hari
swakārya = pekerjaan
sendiri
swakarma = cara sendiri
swagotra = keluarga
sendiri
swadeúa = tempat tinggal
sendiri
swadharma = kewajiban
sendiri
swaputra = anak kandung
sapakon
(sa +pa +kon)
= seperintah sarwa widya = bermacam –
macam ilmu
pengetahuan
sarwa dukha = segala
kesupaya n
sarwa dewata = semua dewa –
dewa
sarwāstra = bermacam –
macam panah
sarwosadhā = bermacam –
macam obat
sarwajña = semua pikiran,
pengetahuan
siddhi = mujarab
sewaka = tempat
menghadap,
yang
menghadap,
pelayan
sajjana
(sat + jana)
= orang suci
sangka, saka = dari sawwang = berteriak,
bersuara
sarāga
(sa +raga)
= sebagai
kesenangan
sarāt
(sa+rāt)
= seluruh dunia
sireka
(sira +ika)
= beliau itu
Kata Arti Kata Arti
Ś
śāṣtra
(śāṣ + tra)
= alat mengajar,
ceritra, ajaran
ṣuṣrūsa = patuh, tahat,
setia
śrênggī dari
śrêngga
= tanduk śrênggī = memiliki
tanduk
śaśī dari śaśa = tarwelu śaśin = memiliki /
mengandung
welu
śaśī = mengandung
tarwelu, bulan
śaka = tiang śīla = kelakuan
śila = batu śumariga = sebagai curiga
(keris)
śakti = kekuatan
tenaga,
kekuatan batin
śaka = tiang, undang
– undang
śiwatwa = ajaran Śiwa,
kesejatian
Śiwa
Kata Arti Kata Arti
T
tuwuh = tubuh, badan,
umur
tarmolah
(tar +ma +ulah)
= tak bergerak,
diam
tinambak
(tambak +in)
= dibendung tapwan asowe = tidak beberapa
lama
tumūt (tūt + um)= menurut tūt = turut
tantrī dari tantra = kekuatan tantrī = memiliki
kekuatan
tantrin = memiliki
kekuatan
tasyan
(tasi +an)
= hasil
mengemis
ta, pwa = lah tatśeṣa
(tat+śeṣa)
= sisa itu,
sisanya
tinakwanan (taku
+in +i(an) + i (an)
= ditanyai tinañan
(taña + in)
= ditanyai
tan yogya = tidak patut tuhu = betul-betul,
sungguh-
sungguh
tinghalana
(tingha +i(an)+ a)
= agar dilihat tri loka śaraṇa = pelindung tiga
dunia
tri mūrthi = tiga badan/
perwujudan
(Brahma,
Wiṣṇu, Īśwara)
tattwa = kebenaran,
cerita,
kenyataan
tutur = nasehat tumêrêp
(têrêp + um)
= hinggap
tansah = selalu tan pati tuturi = jangan
memberi
nasehat
têwas manghel = susah payah
hasilnya
têwas = hasil
twas = hati tamoli
(tar +ma + uli = tan
+ma + uli)
= tak ada yang
melebihi
tar malupeng
(tar + ma + lupa
+ ing)
= tidak lupa
pada
Triwikrama pitā = bapak Bhatara
Wisnu
Triwikrama = gelar Bhatara
Wisnu
tiba = jatuh
tumpihangin = nama
makanan, obat
angin
tadanantara (tad
+ an + antara)
= pada waktu itu
juga.
tinakwanan (taku
+in +i(an)+ an )
= ditanyai tinangisi
(tangis +in +i)
= ditangisi
tumangisi (tangis
+ um + i)
= menangisi tar wihang = tak menolak
tatan, tātan
(tar + tan)
= tidak sama
sekali
têmên = betul – betul,
amat
tutana
(tut +i(ana)
= patut dituruti tapowana = pertapaan di
dalam gua
tapo = goa pertapaan ṭotaka = ratapan
tumama
(tama+um)
= masuk
Kata Arti Kata Arti
U
udan = hujan ulā = ular
udal = kembali ūrddha = tinggi
ūna = utuh usaha = akal
urang (udang) = udang ulih = hasil
upajiwa
(upa +jiwa)
= yang
berhubungan
dengan
penghidupan
atau makanan
upama = yang
berhubungan
dengan
ukuran, selaku
perbandingan
upabhoga = yang
berubungan
dengan
makanan
uparêngga = yang
berubungan
dengan
keindahan
upadeśa
(upa +deśa)
= petunjuk,
penuntun,
ajaran
upakṣama
(upa+kṣama)
= ampun
utah = utah, tumpah utpatti = kelahiran,
lahir, hasil
upākyāna = ceritera
pendek
Kata Arti Kata Arti
W
wighna = rintangan,
halangan
wehana
(weh +i(an) +a)
= agar diberi
wuwus = kata
wija = biji, benih wāh = air bah, banjir
wṛṣtipāta/hudan
adrês
= hujan lebat wṛṣ = hujan
wṛkṣasakha = dahan pohon watu = batu
wintang = bintang wayang = bayang
walang = balang waja = baja
wangśa = bangsa wakul = bakul
wagus = bagus wangun = bangun
wangke = bangke waju = baju(baju
besi)
watang = batang watês = batas
wāni = bani,berani wawa = bawa
wwe/wway/we = air wring /wruh = tahu
wāk = suara wāktra
(wāk + tra)
= alat suara
wêlas = belas kasihan wāhyādyātmika
(wāhya +
adyātmika)
= lahir batin
(sekala
niskala)
wuta = buta warang = kawin
wre, wānara = kera wadwa, badwa = rakyat, tentara
wira = sifat orang
laki-laki
wigraha nīti = perang
wineh
(weh + in)
= diberi Wṛṣabha = lembu, sapi
wuta = buta wyādhi = penyakit
walyan
(wali + an)
= dukun wuwu = kata
wêlin
(wêli + an)
= belilah wurunga (wurung
+ a)
= supaya batal,
tidak jadi
warasa
(waras + a)
= supaya
menjadi
sembuh
wṛddhi = banyak,
menjadi
banyak
wangśa = bangsa,
keturunan
keluarga
wit kelapa = pohon kelapa
wismṛti = tidak lupa wênang = dapat, bisa
wulat = pandangan
mata, lihat
wimba = bayangan
wiśeṣa = keunggulan,
hebat, bagus,
kuasa
Kata Arti Kata Arti
Y
yatna = hati – hati,
siap sedia
yāsawaha = ia supaya
bersawah
yogya = patut ya ta = ialah, yaitu
yar, yan = kalau, apabila yan hana wwang= kalau ada
manusia
yeka
(ya + ika)
= ya itu,
menjauh
yar wehakên = beliau
memberi,
baginda
memberi
yatanyan = agar supaya