Kamis, 22 Februari 2024

sastra kawi 4




 útætÓi sÊiti lIxn& ddi kiT      tK rx nik ,

Utpatti sthiti līṇaning dadi kitā ta kāraṇa nika.

(=Lekad hidup matinnya sang numadi, paduka Bhatara ugi 

maka lantaran ipun; = Lahir lestari dan lenyapnya segala 

yang ada Engkaulah pula penyebabnya)

s* s\Ð næ rn& sR      t/ skl ni sÐL     tß k kit >

Sang sangkan paraning sarāt sakala niskalātmaka kita.

(=Paduka Bhatara meraga sangkan paraning jagate sami, 

sekala niskala paragayan paduka Bhatara; = Engkaulah sang 

asal dan tujuan alam semesta dan intisari (jiwa) alam sakala 

dan niskala) (Arjuna Wiwāha)

3 , ý budÒosÓutii s)mãhi\Àuluni j%o v`r sugt ,

3. Om Buddastuti sĕmbahing hulunijőng bhaṭāra sugata.

(=Inggih Buddhastuti, maka jalaran sembah pangabaktin 

titiange ring bukpadan paduka Bhatara Sugata; = Buddhastuti 

sebagai sarana sembah hamba pada paduka Bhatara Sugata)

jñonew[ minu[ i Õ eyogni \ e]w a( mß stt ,

Jñāna weṣa minuṣṭi yoganingaśewa dharmma satata.

(=Pasuk Jñānane punika sane kaincepang, yogan sang 

ngelarang dharma kaşewan satata karegepang; = Pemusatan 

pikiran itu yang dilakukan, yoganya orang yang melaksanakan 

dharma kasewan selalu dilaksanakan)

s* S      kØ      tuærin& smoai t) mh& ti Ékoy gin)g)o ,

Sang sākṣāt sarining samādhi têmahing tri kāya ginĕgő

(=Sang nyalantara maraga sarin samādhi, punika panadosan 

tri kayane prasida kagineng; = Orang yang nyata sebagai 

sari-sarinya samādhi, itu yang menjadikan tri kaya dapat 

dikukuhkan)

s* l Ù^ etj sek* mxin ÉÑ t) kp& mn; p Étiht >

Sang lwir teja sakeng maṇindra têkaping manah pratihata.

(=Sang waluya teja sane mawit sakeng manik agung, antuk 

pakayunane sampun prasida kapitet; = Orang yang seperti 

sinar yang berasal dari permata mulia, dengan pikiran yang 

sudah terkendali)(Sutasoma)

10,2 , wirm eto~ k . 10.2 Wirama Toṭhaka : 

(uu-/ uu-/ uu-/uuu = 12)

1 , ]]i wimã hen\â ` emsi bZu      ,

1. Śaśi wimba haneng ghaṭa mesi bañu.

(=Sekadi lawat bulanne sane wenten ring junne madaging 

toya; = Bagaikan bayangan bulan di dalam sebuah belanga 

(periuk) yang berisi air)

nÑns& ]uci n^ ml emsi wuln/ ,

Ndanasing śuci nirmala mesi wulan.

(=Sakewanten wantah sane ening tan pateleteh kewanten 

madaging lawat bulan; = Hanya pada setiap tempat yang 

suci tanpa noda berisi bayangan bulan)

÷wm\Ðn rkÙ kiet* kddin/ ,

Iwa mangkana rakwa kiteng kadadin.

(=Sekadi punika paduka Bhatara ring saluwir panumadianne; 

= Seakan-akan demikianlah Engkau terhadap semua 

makhluk)

ri\\omã) ki eyog kiet* skl >

Ringangāmbĕki yoga kiteng sakala.

(=Ring sang ngincepang yoga paduka Bhatara pikanten 

nyekala; = Kepada orang yang sedang melaksanakan yogalah 

Engkau menampakkan diri)

2 , kt)munÓ merk sitnÐkt)mu ,

2. Katĕmunta mareka sitankatêmu.

(=Sida kapanggih Bhatara sane tan nahenin kapanggih; = 

Dikau jumpai pula dia yang tak dijumpai)

khid)pÓ merk sitnÐhid)p/ ,

Kahidêpta mareka sitan kahidêp.

(=Kauningin Bhatara sane tan nahenin kauningin; = Dikau 

perhatikan pula dia yang tak diperhatikan)

kw)n* t merk sitnÐw)n* ,

Kawênang ta mareka sitan kawênang.

(=Kapikolihang Bhatara sane tan nahenin kapikolihang; 

Dikau kuasai pula dia yang tak dikuasai)

prm(o q ]iw tÙ nir o wrx >

Paramārtha Śiwa twa nirā waraṇa.

(=Katattwan Śiwane sane mauttama tan katawengan;= 

Kebenaran ajaran Siwa yang amat suci tampat tidak 

terselubung lagi)(Arjuna Wiwāha)

10,3, wirm mnÑmelon/ . 

10.3 Wirama Mandamalon : 

(uuu/u-u/-uu/u-u/u-u/uu = 17)

1 , sÓutinir tnÓu lus/ sinhurnærM (     q ]iw ,

1. Stutinira tan tulus sinahuran paramārtha śiwa.

(=Pangastawan ida sang Arjuna durung mawasta puput, 

kacawis olih Ida Bhatara Śiwa; = Pemujaan sang Arjuna 

belum selesai lalu segera dijawab oleh Bhatara Śiwa)

Ánku huwusÐeton vimtnÓ t) munÓ keb; ,

Anaku huwus katon abhimatanta têmunta kabeh .

(=Cening pianak bapa, suba sinah sarat idewane pangguhang 

idewa maka sami; = Anaku sudah pasti tujuanmu kamu 

dapatkan semuanya)

hn p\ nugÉh\Ðu cdu ]kÓi wi nimã ]r ,

Hana panganugrahangku cadu sakti winimba śara.

(=Ne ada paican bapa cadu śakti marupa senjata; = yaitu  

anugrahku berupa senjata Cadu sakti)

p]upti ]osÓË K      sÓu p\rnê nihn ë lti >

Paśupati śāstra kāstu pangaranya nihan ulati.

(=Panah paśupati kalumbrah wastannyane, ne tingalin; = 

Panah paśupati terkenal namanya, ini lihatlah)

2 , hn mr jnß tnæ mi hut* bÉt eyog tp ,

2. Hana mara janma tan pamihutang brata yoga tapa.

(=Wenten punika jadmane nenten nahenin madana punia, 

nenten nahenin ngelarang brata yoga miwah tapa; = Ada lalu 

manusia yang tidak melakukan (berpihutang) brata yoga dan 

tapa)

Á\) `u l mi nÓ w^ yê su kn& wiai S      h sik ,

Angĕṭula minta wiryya sukaning Widhi sāhasika .

(=Memongah nunas kawiryan miwah kasukan ring Ida Sang 

Hyang Widhi kadi mamaksa ipun; = Merengek memohon 

kebahagiaan, kemegahan dunia berkahnya Tuhan secara 

paksa)

binlikk)næu ri; ni k \Â wi; ti n)munê lr ,

Binalikakên purih nika lĕwih tinêmunya lara.

(Kabalikang tatujon ipunne, sangsarane mahabara panggihin 

ipun; = Dibalikanlah keadaannya itu lebih lagi derita 

ditemuinya)

sinkitn&& rj; tmhinxÒ) hn& pÉÉi hti >

Sinakitaning rajah tamah inaṇdhahaning prihati.

(=Kasakitin olih irajah tamah kateteh antuk sakit hati; = 

Disakiti oleh nafsu dan ditekan oleh sakit hati)

3 , k di hn pU ( wÙ km(ß dinli; s\k(o yê hyu ,

3. Kadi hana pūrwwa karmma dinalih sangakārya hayu

(=Kadi wenten purwa karma, kabawos olih sang mapakardi 

rahayu; = Bagaikan ada karma dahulu kala diduga oleh dia 

yang berbuat kebaikan)

úl hpg) ; mg)gÙ n rS gm budÒi t) p) t/

Ulahapagêh magêgwana rasāgama budhi têpêt.

(=Solah sane pageh mapangancan antuk saluwir daging 

agama pakayunan sane tiling; = Prilaku yang teguh hendak 

memegang inti sari agama, pikiran yang lurus)

yjug suaI r mu \áu r& mn; nir s* nipux ,

Yajuga sudhīra munggu ring manahnira sang nipuna.

(=Sane sapunika kewanten dahat manggeh malingga ring 

pakahyunan ida sang ngulati karahayon; = Itulah jua yang 

teguh bersemayam di hati orang yang unggul)

krx ni k* suK vì dy ni sÐ l ynÐ t) mu >

Karaṇa nikāng sukābhyudaya niskala yan katêmu.

(=Punika awinannya suka sekala miwah suka niskala sane 

kapanggih;=Itulah yang menjadi sebab tambahnya bahagia 

alam baka, bila tercapai)

4 , sê p kri tnÓ) mu* hyu m S an s( wÙ hyu ,

4. Syapa kari tan tĕmung hayu masādhana sarwwa hayu.

(=Sapasirake tan pacang manggihin karahajengan, yan 

sampun masadhana sarwa becik; = Siapa pula tak menemukan 

kebaikan dengan menjalani segala kebaikan)

niyt kt) mÙn& hl m S      an s( w Ù hl ,

Niyata katêmwaning hala masādhana sarwwa hala.

(=Janten kawonne pacang panggihin, yaning masadana 

sarwa kawon; = Jelaslah kejahatan ditemui dengan menjalani 

segala kejahatan)

t) w slisu; mn \Ö y pu ro kÊ t to p ti nU t/,

Tĕwa salisuh manangśaya purā kṛta tāpa tinūt.

(=Mapikolih tan rahayu, anake tan ngega purwa karma punapi 

sane patut tinutin; = Hasailnya penat jua mengkhawatirkan 

karma dahulu kala, apa pula yang diikuti)

skhÏ nÐ sidÒ mk d( ]n pxÒ u sut >

Sakaharêpan kasiddha maka darśana paṇdhu suta.

(=Mangda saluwir sane kasaratang pacang kasidan maka 

pratiwimba Ida Sang Arjuna; = Segala yang kau kehendaki 

terlaksana dengan meneladani Sang Pandhuputra)(Arjuna 

Wiwāha)

10,4 ,  wirm B SN

b

T IL K  

10.4 Wirama Basantatilaka : 

(- -u/-uu/u - u/u - u/- u = 14) 

1 , rÙ enk aotu winuwus/wr budÒ w i]Ù ,

1.  Rwaneka dhātu winuwus wara buddha wiśwa.

(=Kakalih punika wenten kapatutan sane kabawos utama 

inggih punika kapatutan Budha miwah Siwa; = Dua ada itu 

Tuhan dikata orang disebut Śiwa dan Buddha)

vien ki rk٠ri\pn/k) n pr ٠enos) n/,

Bhinneki rakwa ringapan kêna parwa nosên.

(=Mabinayan punika reke ring asapunapine pacang kepah 

dados kalih; = Berbeda itu konon namun  manakah dapat 

dibagi dua)

m\Ð\éin tÙ klwn/]iw tt Ù tu\ál/,

Mangkang jinatwa kalawan Śiwa tatwa tunggal.

(=Asapunika kepatutan Budha miwah Siwa wantah tunggil; 

= Demikian kebenaran Buddha dengan kebenaran Śiwa itu 

satu)

vien k tu\álik tnÀ n a( mß m* r Ù >

Bhinneka tunggalika tan hana Dharmma mangrwa.

(=Mabinayan punika tunggal punika nenten wenten 

kepatutan punika kakalih; = Berbeda itu namun  satu itu tidak 

ada Tuhan yang dua/mendua)

2, Áek×ovê tt Ù sir ÷] Ùr edw dibê ,

2.  Akṣobhya tatwa sira Īśwara dewa dibya.

(=Manut tattwane Iratu kabawos Akṣobhya pateh ring 

Iswara dewa luwih; = Kebenaran dewa Akṣobhya beliau 

disebut Iśwara dewa utama)

hê* rot smäw sierki v`or atÉ ,

Hyang Rātna Sambhawa sireki Bhaṭāra Dhatra.

(=Ida Bhatara Ratna Sambawa punika wantah pateh ring Ida 

Bhatara Dhatra utawi Ida Bhatara Brahma; = Dewa Rātna 

Sambhawa beliau ini disebut Bhatara Dhatra/Brahma)

s* hê* mhomr s) rosÓ miko mitov ,

Sang Hyang Mahāmara sêrāstamikā Mitābha.

(=Ida Bhatara Mahamara/Mahadewa punika wantah pateh 

ring Ida Bhatara Mitabha; = Dewa Mahādewa beliau disebut 

Amitābha)

]ÊyoemofsidÒi sir wi[Åu mhodikor >

Śṛyāmoghasiddhi sira Wiṣṇu mahādikāra.

(Ida Bhatara Śṛyāmoghasiddhi punika wantah pateh ring 

Ida Bhatara Wiṣṇu sane luwih tan patandingan; = Dewa 

Amoghasiddhi beliau disebut Wiṣṇu dewa utama)(Sutasoma)

10,5,  wirm ÷ nÑË w\Ö . 10.5 Wirama Indrawangśa : 

(u--/--u/u-u/-uu = 12)

1 , mm Ùit ern ÑÉo tß j r& t epo wn,

1. Mamwit narendrātmaja ring tapo wana.

(=Mapamit ida dewagung putra (Sang Arjuna) saking alas 

patapan; = Sang Arjuna kemudian meninggalkan hutan 

pertapaan itu)

mo\ Zé lI y( ê gÉ ni \i nÑÉ p( wÙ t ,

Mānganjalī ryagraning indra parwwata.

(=Raris ngaturang sembah marep ka pucak gunung Indrakila 

punika; = Kemudian menyembah ke puncak gunung Indrakila)

tn Ùi s Êà tI s \Ð niK* hyunÓ) k ,

Tanwismṛti sangkanikāng hayun têka.

(=Nenten lali ida ring panangkan kerahayuanne rawuh; = 

Beliau selalu ingat bahwa anugrah itu datang dari arah itu)

sÙ ovow s* sjé n rkÙ m \Ð n >

Swābhāwa sang sajjana rakwa mangkana.

(=Swabhawan ida sang sadhu wiyakti asapunika; = Prilaku 

orang bijaksana seharusnyalah demikian)

2 , m \ÐtÒt% etolih rUm/wultÂr ,

2. Mangkat dhatêng toliha rūm wulatnira.

(=Rawuh panangkannyane ida mamargi, tolah tolih manis 

cacingak idane; = Tiba saatnya berangkat menoleh dengan 

halus manis pandangan mata beliau)

sinmã y& C      mr s\ Ð r& g) g) r/,

Sinambaying cāmara sangkaring gĕgĕr.

(=Kadi kaulapin olih I cemara saking munduke; = Dilambai-

lambai oleh si pohon cemara dari atas bukit-bukit)

pnw Ù\ & mÉ k/pn\ iiii sÂi ku* hls/ ,

Panawanging mrak panangis nikung halas.

(=Jeritannya I merak waluya ling ipun i alas; = Teriakan si 

burung merak seakan-akan tangisnya si hutan belukar)

6r* tini\á l/msputuæ putÀim >

Erang tininggal masaput saput hima.

(=Rumasa kimud ipun katinggal, nuli masaput saput sayong; 

= Gundah dan sedih ditinggal berselimut selimut awan)

(Arjuna Wiwāha)

10,6 ,  wirm w\ÖsÊ .10.6 Wirama Wangśastha : 

(u-u/- -u/u-u/-uu = 12)

1, p Éh) nÓ) m) nÒ( mß auM      rx* sR t/ ,

1. Prihêntêmên dharmma dhumāraṇang sarāt.

(=Saratang pisan dharmane anggen magehang jagate sami; 

= Usahakan sekali kebajikan itu untuk ketahanan Negara)

sR     g s* S      au sierk tU tn ,

Sarāga sang sādhu sireka tūtana,

(=Kateleban ida sang ngupadi rahayu ida punika patut tinutin; 

= Ketekunan orang yang mengusahakan keselamatan patut 

diteladani)

tn(q tn/K     m piedonê tn/ y] ,

Tanartha tan kāma pidonya tan yaśa,

(=Nenten mamuatang artha nenten mamuatang kama taler 

sane kasadhyayang boya yasa; = Bukan harta, bukan kama 

dan bukan ketenaran yang dipentingkan)

y]kÓi s* sjé n a(mß R      k×k >

Ya śakti Sang Sajjana dharmma rākṣaka.

(=Mungwing gagemet ida sang ngupadi rahayu wantah 

dharmane kagambelan kabecikan pisan; = Karena tujuan 

utama bagi orang yang mengusahakan keselamatan 

berpegang teguh pada kebajikan) (Rāmāyana)

2, skonik* R       tÐit yn Ù)n* mnUt/,

2.  Sakānikang rāt kita yang wênang manūt.

(=Dados sakan jagate idewa yan idewa mresidayang 

manuutin; = Adinda akan menjadi penyangga tiang negara 

jika dapat mengikutinya) 

mnUped] p Éi; Át; rumok× y,

Manūpadeśa prih atah rumākṣaya.

(Warah-warah Manawa dharma sastrane saratang pisan 

ngambel punika; = Usahakan untuk menekuni ajaran 

Manawa dharma śāstra itu) 

k×Y      nik* P     p nhnæ Éeyojn ,

Kṣayā nikang pāpa nahan prayojana.

(Kareredan kasangsaran panjake punika dados tatujon; = 

Tujuannya yaitu  untuk membebaskan rakyat dari segala 

bentuk penderitaan) 

jnonurogodi tuwinÐp\áuh >

Janānurāgādi tuwin kapangguha.

(=Subhaktin panjak miwah sane liyan-liyan janten pacang 

kapanggih; = Kesetiaan rakyat dan sebagainya pasti akan 

adinda temukan)

10,7, wirm srisI .10.7 Wirama Sarisī : 

(u-u/uu-/u--/uu =11)

1 , p ÉytÂri\ul;Át; \Ù* pÉ vu , mewh tuldnÓirunÂ& s R     t/ ,

1. Prayatna ringulah atah 

wwang Prabhu,

(=Patut pisan yatna ring 

parisolah sang jumeneng 

Maweha tuladan tiruning 

sarāt,

(=Mangda ngicen tatuladan 

sane patut katiru antuk jagate0

agung; = Seorang Raja 

patut hati-hati dalam 

melaksanakan tugas)

 sami; = Memberikan contoh 

yang patut diteladani oleh 

masyarakat)

ydinuæ lhul; ss( R    tÐ eb; , pnxÒpd s*mw* R     tÓi nUt/ >

Yadin salah ulah sasar rāt 

kabeh,

Panaṇdhapada sang mawang 

rāt tinūt,

(=Yan pade iwang laksana 

bahur jagate sami; = Jika raja 

salah langkah masyarakat 

akan turut bingung)

(=Dwaning olih jagate wantah 

ida sang ngamong jagat 

kaanggen panutan; = Sebab 

raja patut menjadi panutan 

masyarakat) (Rāmāyana)

2, ÷k* wivw tnwew ko n æ t i, hnnê skÏ* huem( eh( \Àu ri p /,

2. Ikang wibhawa tan 

wawêkan pati,

Hananya sakarêng humerher 

nghurip,

(=Munggwing kawibuhane 

nenten pacang kabakta 

rikalaning seda; = Harta 

benda itu tidak akan di bawa 

waktu meninggal dunia)

(=Kawentenannyane wantah 

ajebos nyantos sang rikalaning 

kantun nyeneng; = Adanya 

hanya sebentar semasih 

pemiliknya hidup)

p)j; p Ùkit du[ Õ m nÓu n Âi ko , guxnÓgin)G      ) nÓY      nU tk)n/>

Pêjah pwa kita duṣṭa 

mantunnikā,

Guṇanta ginêgönta yānū 

takên,

(=Pet idewa seda ipun 

nenten jaga nugtug; = Kalau 

adinda meninggal dunia dia 

tidak akan menyertaimu)

(=Yening kepradnyanane 

gegwanin idewa ipun pacang 

ngiringang; = Kearifan 

yang ditekuni yang akan 

menghantarkan adinda)


10,8 , wi rm e sÉoZÇ 

10.8 Wirama Sroñca : 

(Jumlah suku kata dan guru laghu tidak tetap) 

1 , hn sir rtu dibêÏ\)o n/, pÉ ]osÓr& rot/muusu; nirpÉxt ,

1. Hana sira ratu dibya 

rengőn, 

Praśāsta ring rāt musuh nira 

praṇata, 

(=Wenten Ida sang Prabhu 

meraga lewih, durus 

pirengang; = yaitu  

seorang raja yang mulia, 

dengarkanlah !)

(=Kasub kasumbung ring 

jagate meseh idane ngandap 

kasor; = Tepuji di dunia 

musuh musuhnya tunduk)

 jypxÒit ri\ji keb; , s*d]rq nom toemolI >

 Jaya paṇḍita ringaji kabeh, Sang Daśaratha nāma 

tāmolī.

(=Molihing kapradnyanan 

ring tattwa sami; = Jaya 

ahli dalam semua ilmu 

pengetahuan)

(=Sang Dasaratha parab 

ida tan patandingin; = Sang 

Dasaratha namanya tidak ada 

yang menandingi)

2, sir t tÉi wi k Ém pito , pink bp v ~      or wi [ Åu m* jn ß ,

2. Sira ta tri Wikrama pitā, Pinaka bapa bhatāra Wiûóu 

mangjanma,

(=Ida wantah ajin Sang 

Hyang Tri wikrama ; = 

Baginda ayah Sang Hyang 

Triwikrama)

(=Kanggen aji rikala Sang 

Hyang Hari manumadi; = 

Sebagai ayah Bhatara Wisnu 

ketika beliau menjelma)

÷nk nik* vuwn keb; , yt edo nir ni mitn& jnß >

Inaka nikang bhuwana 

kabéh,

Ya ta donira nimitaning 

janma.

(=Jaga ngerahayuang 

jagate sami;= Untuk 

menyelamatkan seluruh 

dunia)

(=Sapunika tatujon Ida 

mawinan manresti; = Itulah 

tujuannya maka beliau 

menjelma)

3, gu x monÓ s* d ]rq, w ɱ ; sir r& ewd vk Ói r& edw ,

3. Guṇamānta Sang Daśartha, Wruh sira ring weda bhakti 

ring Dewa,

(=Lewihing guna Ida Sang 

Dasaratha; = Gunawanlah 

Sang Dasratha)

(=Wikan ida ring Veda 

bhakti ring Dewa; = Pandai 

Baginda dalam Veda bhakti 

kepada para Deva)

 t( mluep* pitÊp Uj o , mosi;tsier*sÙegotÉkeb; >

Tar malupeng pitra pūjā, Māsih ta sireng swagotra 

kabeh

(=Tan lali Ida ngastawa 

Sang Hyang Bhatara; = 

Tidak lupa beliau akan 

pemujaan pada leluhur)

(=Sweca Ida ring sameton 

Idane sami; = Bagindapun 

kasih sayang kepada 

keluarganya semua).

4 ,  rogodimusu; mpÏo , rihtiyeto\áÛnêtnßedo; ri\wk/,

4. Rāgā dimusuh maparő, Rihati ya tonggwanya tan 

madoh ringawak,

(=Smara dudu miwah 

sekancan ipun meseh sane

(=Ring kayun genahnyane 

tan doh saking raga; = Di 

tampek; =Hawa nafsu dan 

lain-lainnya yaitu  musuh 

yang dekat)

dalam hati tempatnya tidak 

jauh dari diri sendiri)

ey K     tnÀ n risir , p ÉwIr wihikn uæier* nIti >

Yekā tanhana ri sira, Prawīra wihikan sireng nīti,

(=Sane asapunika tan 

wenten ring Ida; = Itu tidak 

ada pada Baginda)

(=Purusa wikan ida ring niti; 

=Baginda Perwira, pandai 

dalam ilmu kepemimpinan)

5, kdi emf m\Àu dnk)n/ panir y(ewhk)ni k* D n ,

5. Kadi megha 

manghudanakên,

Padhanira yarwêhakenikang 

dāna,

 (=Kadi gulem nedunang 

sabeh; = Serperti awan yang 

menjatuhkan hujan)

(=Sesamen idane tatkala 

micayang padhana dhana; = 

Demikianlah persamaannya 

bila baginda memberikan 

anugrah)

 dIN      n Ò k Êpx ywien ; , \uni \unI a\Àí* lwn/ a\o c(o yê >

 Dīnāndha krĕpaṇa 

yawineh,

Nguni ngunī Dhanghyang 

lawan Dhangācārya.

 (=Janmane nista buta 

kalaran punika sane 

kaswecanin; = Orang hina 

rang buta orang sengsara 

mereka semua dikaruniai) 

(=Punapi malih majeng ring 

sang meraga suci miwah 

padanda nabe; = Apalagi 

kepada orang- orang suci 

dan pendeta guru)

6, m Ù*st ê t si r emo j( , ri\n k) bieto wit(m Ê[ owod ,

6. Mwang satya ta sira mojar, Ringanakebi towi tar mrĕsā 

wāda,

(=Samaliha ida satya 

wacana; = Dan lagi jujur 

Baginda bersabda )

(=Yadiastun ring anak istri 

ida tan nahenin linyok; 

=Kepada orang perempuan 

sekalipun baginda tidak 

berbohong )

 \u ni \u ni yn/ri pr jn , p Éiyhit eso j( niro ti ]y >

Nguni nguni yan ri 

parajana,

Priyahita sojar nirā tiśaya.

 (=Punapi malih ring janma 

siyosan; = Apalagi kepada 

orang lain)

(=Sapangandikan ida dahat 

ngyun hyunin; = Sangat 

menawan hati semua sabda 

baginda luar biasa)

7 , s8 l si rro k× ek* R t/, tuwi sir mi tÉ hê \i d ÑË v kÓi t) m) n/, 

7. Saphala sira rāksakeng rāt, Tuwi sira mitra Hyangīndra 

bhakti têmên,

(=Molihing kasidan ida 

ngamel jagat 

= Berhasil baginda menjaga 

dunia)

(=Wyakti ida kantin Bhatara 

Indra kalintang subhakti 

= Benar-benar baginda 

sahabat Hyang Indra yang 

bhakti sekali)

 M     Eh ] Ù r t sir l N , ]iw vkÓi gi n%o lN       gi ne w > 

Māhaiśwara ta sira lanā, Śiwa bhakti ginöng lanā 

ginawe.

 (=Ida satata 

ngamanggehang 

Maheswara; = Beliau 

penganut Maheswara yang 

taat)

(=Inggih punika bhakti ring 

Sang Hyang Siwa kabuatang 

satata kakardinin; = Yaitu 

bhakti kepada Sang Hyang 

Siwa yang selalu diusahakan 

dan dikerjakan) (Rāmāyana)

10,9 , wirm ML INI  

10. 9 Wirama Malini : 

(uuu/ uuu/---/u--/u-u = 15)

1

RH INY  SK TEM

s

 M      WT

w

 ED

e

 R M

m

 ,

1.  Rahina ya sakatambē māwatang dēśa rāmya ,

(=Benjangne pasemengan galang jagate ngulangunain; = 

Keesokan harinya pag-pagi, desa-desa tampak terang indah 

sekali)

L UMK UT SIR K     li ; S MU NMnIT  NM

  ,

Lumaku ta sira kālih sāmpunamwit manêmbah ,

(Memargi ida sang kalih sesampunne mapamit miwah 

mangabhakti; = Berjalanlah Beliau berdua sesudah 

menyembah minta diri)

MMWTSIR L

l


P

 


S



 S

l

OR



      J  ,

Mamawata sira langkap astra sanghāra rāja ,

(=Makta ida gandewa senjata pangeleburan jagat; = Beliau 

membawa busur dan panah penghancur Dunia)


NK B I RIYEY OA

m

O E

e

OK  EMON  MN

N

m

 >

Anakebi riyayodhyā śoka monêng manahnya.

(=Para istrine ring Ayodhya sedih kangen manah ipun; = 

Orang-orang perempuan di Ayodhya sedih rindu hatinya)

2 ,  kt)knir lumkÙo } nÓ ii s\[Õesni ,

2. Katĕkanira lumakwā śānti sangaṣṭasēni.

(=Risampun rawuh dewasane jaga memargi ida sang 

bhagawanta raris ngastawa; = Setelah sampai waktunya 

akan berangkat para Mahaŗsi memuja)

pahi hji y ginÙl/m\áL n& lumkÙ ,

Padhahihaji ya ginual manggalāning lumakwa.

(=Gong kaprabhonne raris katabuh pinaka manggalan ida jaga 

mamargi; = Gambelan keraton pun ditabuh sebagai pengiring 

upacara mohon keselamatan mereka yang akan berangkat)

kum)duti t)\)nnßor/bo hu s* R mvd É ,

Kumĕduti tĕngĕnan mār bāhu sang Rāma Bhadra.

(Makedutan tangan ida sang Rama sane ring tengen nyehceh; 

= Berdenyut tangan kanan Sang Rāma merata dan berkali-

kali demikian pula lengannya)

mrhk)n Ál; n& ]t ɱ T tnæe]s >

Marahakĕna alah ning śatru tātan paśesa.

(=Nyihnayang kasor ipunne imeseh tan pagantulan; = 

Memberitahukan kalahnya musuh tanpa sisa.

10,10, wirm Ánu[Õ±v/ wism M     tÉ . 10.10 Wirama Anuṣṭubh 

(Guru laghu tidak tetap) 

1, nohnÓ\áu; niR \nÓ)n/, tue[Õo A      ni sir* kk ,

1. Nāhan tangguh nirāng 

antĕn,

Tuṣṭodhāni sirang kaka,

(=Sapunika pamungun Ida 

Sang Laksmana; = 

(=Ledang eling ring kahyun 

Ida Sang Rama; = Maka

Demikianlah nasehat Sang 

Laksamana)

gembira dan sadarlah Sang 

Rama)

kpÙnUsup/ sier\ls/, Áed; s\Ð ri\o]Ém >

Kapwa nūsup sirengalas, Adoh sangka ringaśrama,

(=Raris sareng sareng ida 

masusupan ring alas; = 

Bersama-sama lalu masuk 

ke dalam hutan)

(Doh saking pasraman; = 

Jauh dari pertapaan)

2, ttÐolnæ nusupÐoli; , enÓon/ j`oyu mnukßg%o ,

2. Tatkālan panusup kālih, Nton Jaþāyu manuk magőng,

(=Rikala ida sang kalih 

masusupan; = Ketika 

mereka berdua sedang 

menyusup)

(Nuli kacingak Sang Jatayu 

paksi ageng; = Terlihatlah 

sang Jaṭāyu burung besar)

tnãíkÓ etk edn& edo; , ketonÐdi gunu* mg%o>

Tan byakta teka dening 

doh,

Katon kadi gunung magőng,

(=Durung janten punika 

antuk doh; = Belum jelas 

benar karena jauhnya)

(Kacingak kadi gunung 

ageng; = Terlihat seperti 

gunung besar) (Rāmāyana)

10,11, wirm w\ÖptÉptit . 10.11 WiramaWangśapatrapatita 

(-uu/-u-/uuu/-uu/uuu/uu/= 17)

1,enornmitÉ m\)Þwihen wrgux mruhu(.

1.  Nora‘namitra manglêwihane waraguna maruhur.

(=Nenten sawitra sane luwihan ring kawigunan kaweruhanne; 

=Tidak ada sahabat yang dapat melebihi pengetahuan yang 

tinggi faedahnya.)

enorn]tα m\)Þwiheng)2\nrihti,

Nora ‘na śatru manglêwihane gêlêng ana ri hati.

(=Nenten wenten meseh sane ngawetuang baya sahihang 

ring meseh ring angga sarira; = Tidak ada musuh yang 

berbahaya dari pada nafsu jahat dalam hati sendiri).

enornsi; m\)Þwihensihik\tnyy,

Nora ‘na sih manglewihane sihikang atanaya.

(= Nenten wenten kapitresnan sane nglangkungin kapitresnan 

irerama ring pianaknyane; =Tidak ada cinta yang melebihi 

cinta orang tua kepada anak-anaknya)

enorn]kÓiEdwjug ]kÓitnnmnh)n/>

Nora ‘na śakti daiwa juga śakti tan ana manahên.

(= Nenten wenten kesaktian sane nglangkungin, dawaning 

kesaktian ida bhatara nenten sida katambakin; =Tidak ada 

kekuatan yang menyamai nasib, karena kekuatan nasib itu 

tidak tertahan oleh siapapun jua.

2, enmni s*mmukÓidumdkÓik tnngux,

2. Nemani sang mamukti dumadak tika tan ana guna.

(Tan mawiguna pisan yaning wenten jadma sugih artha 

brana sakewanten tan maduwe kawicaksanan; =Sangat 

disayangkan, jika orang kaya tiada memiliki  kepintaran).

eyown rUpwon/kulwi]ol tik pdhn,Yowana rūpawān kula wiśāla tika pada hana.

(= Yadiastun wimuda bagus jegeg turunan wangsawan, taler 

seger oger; =Biarpun muda, bagus, turunan bangsawan dan 

kesehatannya baik,

edniktnæ]osÓÉtnetj wdn mkuc)m/,

Denika tanpa śāstra tan ateja wadana makucêm.

(= Yening nenten uning ring sastra, janten tatawedanane 

kucem, nenten masinar galang; = Jika tiada berkepandaian, 

tentu mukanya kusam, tiada bercahaya,

lÙ^s)kr&]mi murubbo* tnnw\inik>

Lwir sêkaring śami murub abāng tan ana wanginika.

 (=Waluya sekadi bunga kapuk ring alase, marak mekaraban 

nanging nenten maboo utawi mambu miik; =Seperti bunga 

kapuk hutan, yang merah merang namun  tiada semerbak 

baunya. Nīti Śāṣtra,II.5&7

10,12, wirm kusumwicitÉ.

10.12 Wirama Kusuma wicitra 

(uuu/u- -/uuu/u-u/=12)

1,tkitkin&eswkwidê,

1.  Taki-takining sewaka guna widya.

(=Sekantunne dados sisya patut melajah kaweruhan sane 

mautama; =Seorang pelajar wajib menuntut pengetahuan 

dan keutamaan).

sßrwi[y rÙ*puluhi\yusê,

Smara - wiṣaya rwang puluh ing ayusya.

(= Yening sampun mayusa duangdasa tiban patut ngelaran 

grehasta asrama; =Jika sudah berumur dua puluh tahun 

orang harus kawin).

t)\hituwu; snÙcn g)g)onÓ,

Têngah i tuwuh san-wacana gêgön-ta.

(= Yening sampun mayusa atengah tua, mangda setata 

mabawos sane becik lan rahayu; =Jika sudah setengah tua, 

berpeganglah pada ucapan yang baik).

ptilri\etß*tnupguerok)n/>

Patilaring atmeng tanu pagurokên.

(= Yening jaga nglepas sanghyang urip/ātma patut ngrereh 

paguruan; =Hanya tentang lepasnya nyawa kita mesti berguru).

2. w[itnimitÓnÓ mn)mu lk×ßi  ,

2.  Waṣita nimittanta manêmu lakṣmi.

(=Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang 

kerahayuan; =Oleh perkataan engkau akan mendapat 

bahagia).

w[itnimitÓnÓ ptikp\á¡;,

Waṣita nimittanta pati kapangguh.

(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang pati; = 

Oleh perkataan engkau akan mendapat kematian).

w[itnimitÓnÓmn)muduhÐ,

Waṣita nimittanta manêmu duhka.

(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang 

kaduhkan; = Oleh perkataan engkau akan mendapat 

kesupaya n).

w[itnimitÓnÓ mn)mu mitÉ>

Waṣita nimittanta manêmu mitra.

(= Sangkaning bawos idewa prasida ngamangguhang mitra 

utawi timpal; = Oleh perkataan engkau akan mendapat 

sahabat.

3,ms)pitik*wokÓÉtnmuc* wÙ*,

Masêpi tikang waktra tan amucang wwang.

(=Kalintang sepi cangkeme yening nenten ngajengan canang 

utawi base; = Sepi mulut yang tiada memakan sirih).

ms)pitik*ew]ß tnnputÉ,

Masêpi tikang weśma tan ana putra.

(= Wantah sekadi suung umahe utawi geriane yening nenten 

wenten anak alit; = Menjadi sepi atau lengang di rumah 

yang tiada anak-anaknya).

ms)pitik*ed]tnnmukê,

Masepi tikang deśa tan ana mukya.

(=Wantah sekadi suung desane yening nenten wenten 

prajuru; = Serba sepi desa yang tidak ada kepalanya).

s)pinikn*tÎíopupuli\n(q>

Sêpinikanang try āpupul ing anartha.(Nīti Śāstra,V.1,3&4)

(= Maka tetiga suung punika prasida dados tunggal sane wenten 

ring sang sane nenten maderbe artha utawi jinah; = Tiga kesepian 

itu dijadikan satu ada  pada orang yang tiada beruang.

10,13, wirm giri].

10.13 Wirama Giriśa 

(uuu/uuu/---/uu-/--u/uuu/u/ =16)

1,ymrikubpemw);\mã)k/yowtinulurn/,

1.  Ya mariku bapa mewêh ngambêk yāwati nuluran,

(=Inggih punika cening ngeranaang keweh yening indriane 

setata kaulurin;=Ya itulah anaku menyusahkan kemauan itu 

kalau selalu dituruti)

pinkhlnik*rot/ynÉegophÊtjug,

Pinaka hala nikang rāt yan ragopahṛta juga,

(= Pinaka jalarang kawon jagate mawinan asapunika patut 

indriane punika kaerêt; = Menjadi penyebab rusaknya dunia 

jika boleh hawa nafsu itu hendaknya ditahan saja) 

sipimrikk]kÓí*peZÇ nÑÉiylingn/,

Sipi marika kaśaktinyang pañcendriya linagan.

(=Ngiring mangkin panangkan indriane patut kapicutêtan; 

= Hendaknya kecilkan kemungkinannya kekuatan panca 

indria untuk diperangi;)

ÁlhmÏki tnÑÉ; s\uæornÓkt)t)hn/>

Alaha marêki tandrah sangsāranta katêtêhan.

(= Erêtang indriane punika maka sami mangda nenten 

mangguhang kasesangsaran; = Kendalikanlah setiap indria, 

kalau tidak maka kita akan menanggung sengsara akibatnya)

2, tuhburut)mhenß*o ]ekÓ* stÙdhtiko,

2.  Tuhaburu têmahan mong śakteng satwa dahatikā,

(Juru boros prasida jagi numitis dados macan duaning ipun 

seneng ring beburon; = Pemburu dapat menjelma menjadi 

harimau karena sangat senang kepada binatang)

tuhurwwuheykon/ddêon& dÊari\iwk/,

Tuha rawa wuhayekān dadyāning dṛdha ringiwak,

(= Bendegane prasida jagi manumitis dados buaya duaning 

ipun seneng ring mina; = Nelayan yang ahli menjadi buaya 

itu penjelmaan orang yang senang kepada ikan)

sktili\ni\mã)kÓn/wêrÔonÑdikpitUt/,

Sakatilingani ngambêk tan wyarthān dadi kapitūt,

(= Sehananing kaulêngan ring pikayunan nenten lempas 

janten pacang kapangguhang; = Segala yang diingat 

memusat dalam pikiran tidak sia-sia pasti akan menjadi 

keyataan)

tymryktÊ[Åon/bêekÓk\Óy kt)mu>

Taya mara ya katṛṣṇān byaktekang taya katêmu.

(= Mawinan punika yening setata eling ring Ida Sang Hyang 

Widhi Wasa, janten sida karasayang kawentenan Ida; =Tuhan 

selalu yang dicintai diingat tentu Tuhan yang dijumpai.

10,14, wirm pÎqiwitl.

10.14 Wirama Prathiwitala 

(u-u/uu-/u-u/uu-/ u--/uu/ =16)

1, pmonisusulnßiZ      kÐdityopi lownÓh)n/,

1.  Pamāni susu lan miñak kadi ta yāpi lāwan tahên,

(= Waluya sekadi susu sareng minyak taler sekadi api sareng 

kayune sane latuh; = Seumpamanya susu dengan minyak 

sebagai keadaan api dengan kayu kering.

pse\êogrignÒlnuæ)krerok\in/lnÓw*,

Pasangyoga rigandha lan sêkar arok angin lan tawang,

(= Wantah satunggil kadi gandha (bo) sareng isekar, dados 

asiki mecampuh angine ring akasa; = Bersatu keadaan bau 

dengan bunga bercampur angin dengan angkasa)

pmia2\ lnÙiejn/ lÙirpi lnænsÓnÐeton/,

Pamindha lênga lan wijen lwirapi lan panas tan katon,

(= Matunggilan minyake sareng kacange(wijen), sekadi 

api sareng panesne nenten kapikantenan; = Bersatu minyak 

dengan wijen sebagai api dengan panas tidak tampak)

m\Ðn v`or [Uk×ß rihtinÓ tnæonÓr>

Samangkana bhaṭāra sūkṣma ri hatinta tan pāntara.

(= Asapunika kawentenan Ida Bhatara meraga suksma 

ring angga sarira suang-suang nenten nahenin lepas; 

=Demikianlah Tuhan itu menggaib dihatimu tidak henti-

hentinya).

1,mucpÓy tumUtÎi]bÑynßenon/ memor& mt,

2. Mucap ta ya tumūt riśabda yan manon mamoring mata,

(=Ritatkala mabebawosan Ida wenten ring bawos, yening 

macecingat Ida wenten ring panyingakanne; =Bila berbicara 

Ia turut dalam kata-kata, apabila melihat Ia bercampur di 

mata)

\u\sÓylulutÎignÒ mm\nßilu mÙ\Îs,

Ngungas ta ya lulut ri gandha mamangan milu mwangrasa,

(=Ritatkala mengambu Ida seneng ring ambu (bo), ritatkala 

ngajeng Ida wenten ring rasa; = Bila mencium Ia turut 

senang kepada bau, bila makan Ia turut kepada perasa)

m\id)p tumUtÎicitÓ mtuturuæmo tnÐri,

Mangīdêpa tumūt ri citta matutur samā tan kari,

(Ritatkala mapikayun Ida wenten ring pikayunan, ritatkala 

ngelingin Ida taler wenten pangeling; = Bila berpikir Ia turut 

kepada pikiran, mengingat-ingat juga Ia tidak ketinggalan,

mnuk×ßsilumnÎi\mã)k ]rIr peZÇ      nÑÉiy>

Manūkṣma siluman ri ngambêka śarīra pañcendriya.

(=Ida meraga suksma wenten ring unteng angga śarira 

masarira pañca indriya; = Menggaib sebagai bayangan di 

hati lalu berbadan panca indera).

10,15, wirm rgksum.10.15 Wirama Ragakusuma 

(---/uu-/u-u/uu-/uuu/uuu/-u-/uu=23)

1.s\ê\ÇnÑÉtro\áxo pinkaIp mma\i rikoln&w)\i,

1. Sang Hyang Candra tarānggaṇā pinaka dhīpa mamadhangi 

rikālaning wengi,

(=Inggih kawentenan Ida Sang Hyang Wulan miwah bintang 

pinaka suluh sane ngawe galang rikalaning wengi;=Bulan 

dan bintang memberi penerangan di waktu malam). 

s\ê\uæU(ys)a% pÉvos mkaIp mma\i rivUmi mxÒl,

Sang Hyang Sūrya sêdhêng prabhāsa makadhīpa 

mamadhangi ribhūmi maṇdhala,

(=Ida Sang Hyang Surya rikalaning masunaran taler pinaka 

suluh sane ngawe galang palemahan jagate;= Matahari 

bersinar menerangi bumi ddi waktu siang hari).

widêo]osÓÉ sua(m aIpnikn* tÉivuwn sum)n)o pÉvosÙr,

Widyā śāstra sudharma dhīpa nikanang tri bhuwana sumênö 

prabhāswara,

(=Pangeweruh daging-daging sastra agamane pinaka suluh 

jagat tigane sane masunaran dumilah;= Ilmu pengetahuan, 

pelajaran dan peraturan-peraturan yang baik menerangi tiga 

jagat dengan sempurna).

ynÎ&putÉsuputÉ soau guxwonßma\i kulwnÒ¡ wnÒw>

Yan ring putra suputra sādhu guṇawān mamadhangi 

kulawandhu wandhawa.

(=Yang ring sajeroning putra, putrane sane luwih, sadhu 

miwah ebek ring gagunan, pinaka suluh sajeroning kula 

warga miwah pasemetonan;=Putra yang baik, saleh dan 

pandai membahagiakan kaum keluarganya).

2. s*]Urom)n\& rxo\án mmukÓi sukwivw evogw^ywon/,

2. Sang śūrāmênanging raṇānggana mamukti suka wibhawa 

bhoga wiryawān.

(Sang sane jaya ring payudhan prasida pacing muponin 

kasukan kawibuhan, kawibawan miwah kawiryan; 

=Pahlawan yang menang perang dengan puas merasakan 

kekuasaannya, keuntungan dan keberaniannya.

s**]Urop)jh& rxo\á m\us^ surpdsiniwi\uæuropuærI,

Sang śūrāpêjahing raṇāngga mengusir surapada siniwi ng 

surāpsarī.

(Nanging sang sane seda ring payudhan prasida muponin 

genah ring dewaloka saha kaiter antuk para bidadarine; = 

Pahlawan yang mati di medan perang, mendapat tempat 

dikediaman dewa-dewa, dikerumuni oleh bidadari-bidadari.

yn äirunßw)di\Îxo\ánp)j; ymbl mnik)pßmian,

Yan bhiru n mawêdi ng raṇānggana pêjah yamabala 

manikêp mamiḍana.

(Sang sane jejeh saha nenten purusa ring payudhan, 

risampunne padem pacang keejuk kasiksa olih wadwan 

Bhatara Yama; = Si penakut yang tak berani perang, jika 

meninggal dunia, ditangkap dan disukai oleh anak-buah 

Betara Yama.

ynÓnßti tininÑ r&prjennir\ir\inn* sienork)n/>

Yan tan mati tininda ring parajanenirang-irang inanang sinorakên.

(Yening nenten padem, ipun kawalek kacadcad, saha 

kasuryakin olih imeseh; =Jika tidak mati, ia dicerca, diolok-

olok, ditawan dan dihina oleh musuh. Nītiśāṣtra,IV,1&2

10,16 , wirm } (dUl wi kÉI ait . 10.16 Wirama Śārdūla Wikrīdhita 

(---/uu-/u-u/uu-/--u/--u/u = 19 

1 , Á må) kuæ* prM (    q p xÒit huwu sÞimæd/ sek* ]U nê T     ,

1.  Ambĕk sang paramārtha paṇḍhita huwus limpad sakeng śūnyata.

(=Pakayunan ida sang wicaksana sane sampun mikolihang 

kaparamarthan, sampun langkung saking sunyata; = Prilaku 

seorang arif bijaksana yang sudah tembus ke tingkat tertinggi 

dari keadaan kosong sama sekali)

tnuæe\Ð*wi[y pÉ eyo jn ni r lÙ^ s\áË eh* elokik ,

Tan sangkeng wiṣaya prayojananira lwir sanggraheng lokika,

(=Boya sangkaning wisaya tatujon ida kadi sane sampun 

ketah sajeroning desa pakraman; = Bukanlah kesenangan 

duniawi yang beliau dambakan sebagaimana berlaku di 

dalam masyarakat luas]

 sidÒn& y] w! yê edonir suK      n& R     t Ðini nÐi ni r ,

 Siddhaning yaśa wīryya donira sukāning rāt kininkin nira,

(=Kasiddhan yasa miwah kapurusanne saratang ida, 

miwah karahajengan jagate sane bobot utsahayang ida; 

= Keberhasilan amal kebajikan dan keperkasaan menjadi 

tujuan beliau disamping berusaha untuk kebahagiaan 

dunia)

senÓo{      h)\ÂtnÐ) l^ sir sek* s*hê* jgtÐ orx >

Santośā hêlêtan kelir sira sakeng Sang Hyang Jagatkāraṇa,

(=Degdeg kahyun ida yadiastun mabelat kelir saking Ida 

Sang Hyang Śiwa; = Beliau merasa tentram dan damai, 

walaupun beliau tetap terpisah oleh tabir maya dari Sang 

Hyang Śiwa) (Arjuna Wiwāha)

2 , OomæutÉ\ Ðu v`r budÒ ki n bkÓínÓ p Émex\Àulun /,

2. Um putrangku Bhaṭāra Buddha kinabhaktyanta pramaneng 

hulun.

(=Uduh cening putran aji, pangawataran Sang Hyang 

Buddha, sane patut bhaktinin, satmaka jiwan ajine; = Oh 

putraku penjelmaan Budha, yang patut disembah seperti 

jiwaku)

sÙsÓíosÓu p Évu a( mß mU( tiÓ \usiÏnÓo \ Éok× a( mß s Ôti ,

Swastyāstu prabhu dharmma mūrtti ngusirêntā ngrākṣa 

dharmma sthiti .

(=Dumadak rahajeng cening jumeneng prabhu, utsahayang 

paragayan dharmane muwah ngeraksa dharmane apang 

ajeg; = Semoga engkau selamat menjadi raja, usahakanlah 

dan lindungilah dharma itu supaya   tetap kuat)

õpnã íkÓ hil* g)\Â; g) \Â hik* R      tên Ðiet koxÒiri ,

Apan byakta hilang gêlêh gêlêh ikang rātyankite kāṇdhiri.

(=Wireh pastika lakar hilang pakeweh gumine, yan 

idewa suba nyeneng agung; = Sebab pasti akang hilang 

kesengsaraan dunia itu, apabila engkau sudah menjadi raja)

p\Þi\á n ÉiwijilÓ\Uni mgew tu {Õ      p Émoex* jgt />

Panglinggan ri wijilta ngūni magawe tuṣṭā pramāṇeng jagat.

(=Pinaka bukti dugas embas ceninge imalu, ngawe suka 

saluwir ane maurip digumine; = Sebagai bukti saat engkau 

lahir dahulu, membuat kebahagiaan segala yang hidup di 

dunia) (Sutasoma)

10,17, wirm whiR t/ jgdÒit . 

10.17 Wirama Wahirāt Jagaddhita : 

(---/ uu-/u-u/ uu-/uuu/ uuu/ -u-/ uu = 23)

1, s* ]UR     m Éih yjñ r& smr mhì ni hil\ni k* pr*o muk ,

1.  Sang Śūrāmriha yajña ring samara mahyun ihilanga nikang 

parāng muka.

(=Ida sang purusa misadya nangun yajña ring payuddhan, 

mapikayun ring telasnya i meseh; = Orang yang pemberani 

membuat yajña di tempat peperangan, berkeinginan untuk 

menghabiskan musuh)

lIL      k) m ã \uR      s) k( tji niek]ni \ri p)jh&rxo\á n ,

Līlā kembangurā sekar taji nikeśaning ari pêjahing 

raṇānggana.

(=Ledang masekar hura antuk sekar ganjira sane wenten 

ring rambut satrune, sane seda ring payuddhan; = Sungguh 

senang menaburkan bunga dengan bunga ganjira yang ada 

di rambut musuhnya yang telah mati di tempat peperangan)

ú(oxÂon& rtu M     ti wIjnir kuxÒ nir ngrn& m usu; g) s% ,

Ūrṇnāning ratu māti wījanira kuṇdhanira nagaraning 

musuh gêsêng.

(=Cudamanik para ratune sane seda pinaka wijan idane, 

munggwing pakuṇdhayan idane punika jagat mesehe sane 

puwun; = Batu permata para raja yang mati sebagai bijanya, dan 

pakundhayan (api uggunnya) itu negara musuh yang terbakar)

S     hitê ohuti t) xÒ s& rip u kp)okni rq nik suu] Éem \Þ g >

Sāhityā huti têndasing ripu kapőkani ratha nika suśrameng laga.

(=Tan maren macaru antuk punggalan meseh sane kapunggal 

ring kretannyane,dahat purusa ring payuddhan; = Selalu 

mecaru (berkorban) dengan kepala musuh yang terpenggal 

di keretanya , sangat pemberani di tempat peperangan)

(Bharata Yuddha)

10,18 , wirm rhitig©útátwism . 

10.18 Wirama Rahitiga/Utgata wisama : 

1.uu-/ u-u/ uu-/ uuu/uuu/ -u-/ uu = 20; 

2.-uu/uuu/u-u/uu=11

3.uu-/u-u/uu-/u-u/u=13

1, nÑttIt s*pÎvu gumnÓitujr t sir* mrutuæut,

1.  Ndatatīta sang prabhu gumanti tujara ta sirang marutsuta,

(=Ngiring mangkin langkungin sang sane ngentosin 

kaprabhon, ngiring mangkin bawosan Ida Sang Hanoman; 

=Mari kita lewatkan sang raja pengganti, mari kita bicarakan 

Sang Hanoman)

sodr sir mr m\Þwd,

Sādara sira mara manglawada,

(=Dahat singid Ida rawuh netesan utawi nyelidikin; = Sangat 

hati-hati beliau datang menyelidiki)

prepÓÓ* tmnÐt)mu edwi jonki,

Parapteng taman katêmu dewi Jānaki.

(= Rawuh Ida ring Udiana kecunduk ring Ida Dewi Sita; = 

Datanglah beliau ke sebuah taman berjumpa dewi Sita)

2,pÎxt(o pn)måh hti vkÓi jyjy nemosÓ¡ m\ál,

2. Praṇatār panêmbaha hati bhakti, jaya-jaya namostu 

manggala,

(=Antuk rasa pangubhakti Ida ngaturan sembah kadulurin 

antuk ngucapan “Jayajaya namostu”; = Dengan sujud 

menyembah dengan sungguh sungguh bhakti didahului 

ucapan “Jaya jaya namostu”)

edwiwijy nr noq huwus/,

Dewi wijaya nara nātha huwus,

(=Ratu Dwagung Putri mangkin sampun jaya Ida Sang 

Rāma; = Ya tuan putri sudah menang Śrī Baginda Rāma)

phwosÀia)pÓ t)kn& suk)kih)n/>

Pahawās hidhêpta têkaning sukêkihên.

(=Seneng pisan pikayunan Ida Dwagung Putri (Dewi Sita) 

sapangrawuh kejayanne mangkin; = Tenanglah batin tuan 

putri datangnya kesenangan sekarang ini)

(Sugriwa,1978:63-64)


10,19, wirm sÉ gÒ r . 

10.19 Wirama Sragdhara : 

(---/ -u-/ -uu/ uuu/u--/ u--/ u-u = 21)

1 , ]ÉI b j É jño n ]Unêo tß k prm sir o ninÑír& R      t Ùiw ie][ ,

1. Śrī bajrajñana śūnyātmaka parama sirā nindya ring rāt 

wiśeṣa.

 (=Ida Sang Hyang Bajrajñana maparagayan sunyata 

paripurna, tan paceda wisesa ring jagate; = Beliau Sang 

Hyang Bajrajñana berbadankan kosong sama sekali dan 

sempurna, tidak cacat dan maha kuasa didunia)

lIL      ] uuuudÒo p Éti e[Ó* hÊ dy jyjyo\Ð) nß H     s Ù(gáeH k,

Līlā śuddhā partiṣteng hṛdaya jaya jayāngkên mahā 

swargga loka.

(=Degdeg suci malingga sajeroning kayun,molihing molih 

waluya swarga lokane mageng; = Tenang suci berada pada 

pikiran, selalu berhasil seperti sorga loka yang besar)

6K      cetÉ* ]rI ro \Àuripi shnn& vU( vu w; sÙ ; p Ék! x ,

Ekā catreng śarīrāng huripi sahananing bhur bhuwah swah 

prakīrnna.

(=Paragayan Sang ngwisesa ngebek maka huriping jagat 

tigane; = Penjelmaan Beliau maha kuasa memenuhi dan 

menghidupi ketiga dunia ini)

S       kØ      tÇ nÑ Ë(okÐ p U(x odä¡t riwijilirnu æ k r&ebodÒcitÓ >

Sākṣāt candrārkka pūrṇnādbhuta riwijiliran sakaring 

boddha citta.

(=Tan pendah surya bulan sane bunter ngagawokin, rikala 

Ida medal sakeng bodhi citta; = Seperti matahari bulan yang 

bulat yang dasyat, ketika beliau keluar dari bodhi citta)

2 , si \ái ; yn u æ idÒ eyo g II] Ùr w) ksir s* S     tàíL w n ä ` r ,

2. Singgih yan siddha yogīśwara wêkasira sang sātmya lāwan 

bhaṭara.

(=Kawiaktiannya yan sampun prasida dados yogi agung, 

pamekasnya sang sampun manunggal ring Ida Bhatara; = 

Sebenarnya apabila sudah menjadi maha yogi, utamanya 

yang sudah menyatu dengan Tuhan)

s(wÙ jño mU( tÓi ]Unê o gn lliti n ucpà¡ [ Õi n& a( mß ttÙ ,

Sarwwajñā mūrtti śūnyā ganalalit inucap muṣṭikaning 

dharmma tattwa.

(=Paragayan sarwa jnyana suniata mageng miwah alit, punika 

kabawos sari sarining dharma tattwane; = Berbadankan 

semua pikiran yang suci besar dan kecil, itu disebut dengan 

sari-sarinya dharma tattwa)

s* sipÓ o enæ tÀ¡ likÉ& hti sir s) ku\& eyo g L     wnuæ M     ai ,

Sang siptan pet hulik ring hati sira sêkunging yoga lawan 

samādhi.

(Cêndêk ipun durusang rereh sliksik Ida sajeroning kahyun, 

ulengang sajeroning yoga miwah samadhi; = Pendeknya 

carilah dengan baik Beliau di dalam pikiran, pusatkan di 

dalam yoga dan samadhi)

bê kÓ lÙ^ bÉ nÓ ciTÓ      \É s riw riwn& n^ m ßL      cinÓí rUp >

Byakta lwir branta cittā ngrasa riwa riwaning nirmmalà 

citya rūpa.

(=Janten sekadi bingung pakayunanne ngrasayang sasaih 

kanirmalanne santukan tan parawat matra; = Pasti seperti 

kacau pikirannya merasakan persamaan kesuciannya sebab 

tidak terlihat)(Sutasoma)

10,20, wirm Á]Ùllit. 

10.20 Wirama Aśwalalita : 

(uuu/u-u/-uu/u-u/-uu/u-u/-uu/uu = 23)

1 , Átrimuli;nir*nkul]lêrZÇ      krisuk×)k\Àtit)Z u     ;,

1.  Atha ri mulih nirang Nakula śalya rañca kari sukṣêkang 

hati têñuh,

(=Keceritayang mangkin ring sapepamit Sang Nakula, Ida 

Sang Salya sungsut pikayunan, dekdek remuk ring adnyanan 

Ida ; =Diceritakan pada waktu pulangnya Sang Nakula Sang 

salya dalam kebingungan ditinggalkan susah hatinya remuk)

1 ,úmrihÀri;guepnir ner]ÙripÎihtienos h\uæhluem,

Umarih arih gupenira nareśwari prihatinosahangsahalume,

(Meseneng-seneng kesungsutan kahyun Ida Dwagung 

Putri ring kahanan kesedihan miwah osah saha kaleson 

kawenten Ida; = Menghibur kelesuannya sang raja Putri, 

dalam kehadaan dukacita dan gelisah menarik narik nafas 

melesukan diri)

sÙ\gigu tnuæek w)di nier*ptI s)a%\ s*nernÑÎp)jh,

Swangagigu tan sake wêdi nireng patī sêdhênga sang 

narendra pêjaha,

(=Setata Ida osah ring pikayunan baya sangkaning jejeh 

ring seda, sakewanten asapunapi rabin Ida rikalaning Seda; 

= Selalu merasa bingung bukan karena takut beliau itu akan 

kematian namun pada waktu Sri Baginda mencapai wafat)

h)lh)ltnÙÏguæilihsi;duem;dÎwni luhÂiro nrwt>

Hêla-hêla tan warêg silihasih dumeh drawani luhnirā 

narawata.

(Dahat tresna-asih Ida dwaning durung suwe merabi 

ngemargian kasmaran, punika mawinan tan pegat-pegat 

toyan panon Idane medal; =Rindu dendam karena baru 

sebentar saja belum puas mempertemukan kasih sayang, 

menyebabkan mengalir air mata beliau tidak putus-putusnya)

2 , htini\ku*rikonÓnlronÓ¡emon ri rrsÂiroenßlu 2\%,

2.  Hatini ngakung rikān tanalarān tumona ri rarasnirān melu 

lêngêng,

(=Pikayunan sang sane nenten mikayunin kasmaran, 

yadiastun nenten sungkan kasmaran, rikalaning nyingak 

parisolah rabinne sareng dados kasmaran; = Hatinya orang 

yang sedang tidak bernafsu asmara dan ketika itu tidak 

menderita sakit asmara ketika melihat tentang tingkah laku 

beliau turut terharu asmara)

putusririsßr\ân sum(t)Z u     ; slhes g)lu\Âirmuer,

Putusariris marang ghana sumar têñuh salahase gêlung 

nira mure,

(= Dados asiki sabehe ring margine belabar hanyud saha 

gulem punika gelung miwah rambute megambahan; = 

Bersatu menjadi hujan jalannya tersebar hancur lebur 

mendung salah terima dengan gelung rambut beliau terurai)

Ánusuppk×n& kid\ ows/wuru\linlinÞir&nirnelok/,

Anusupa pakṣaning kidanga awas wurung alinalin liring 

niranalök,

(= Waluya kidang, Ida mapikayun jagi ngeranjing ring alase, 

sakrwanten panyingakanne arip saha nguntul; = Akan masuk 

ke hutan keingginannya si kidang niscaya tidak jadi sangat 

sayang kepada mata beliau redup menunduk)

nÑin\up)t *mdubÎt rum)\Ù esojrir tÙs\ni n\Þr >

Ndinangupêtang madubrata rumêngwa sojarira twasangani 

nanglara.

(=Wantah sida masuara rame ipun i tamulilingan rikalaning 

mirengang bawos Ida sane ngreresin saha nyakitin; =Hanya 

bisa berdengung ramai si kumbang ketika mendengar kata-

kata beliau mengharukan hatinya serta melukai)

(Sugriwa,1978:68-69)

KOSA KATA

Kata Arti Kata Arti 

A

auṁ = pranawa, 

panggilan 

tuhan

awighna = tidak 

mendapat 

halangan/

halangan

angastwakên = diindahkan astu = mudah-

mudahan, 

moga-moga

acala = gunung ākāśa = langit

ajap = rindu adhama = rendah, tak 

berharga

ahuti = korban ahara = makanan

abha = lubang adu = lomba

aṣṭa = delapan asta = yaitu 

astā = anak panah astha = tulang

adi = dan lain-lain astungkara = pemberian 

selamat, 

ucapan 

bahagia

ādi = pertama adhi = utama

anda = penyakit aṇḍa = telur

andha = buta aguling = berguling - 

guling

ahêb, ahöb = rindang, 

berteduh

anta = akhir

antaka = mati antara = kumpulan 

akhir,jarak

aran = nama ari = adik

arên = arang akar (akah) = akar

adrês = lebat, deras atiśaya,

atyanta

= amat


anasi(a[n] tasi) = mengemis, 

meminta

ācārya = guru,pendeta

āhāra = makan, rejeki ardha = setengah, 

sangat, agak

ardha candra = (seperti) 

setengah 

bulan, sebagai 

bulan sabit

amanis = bersifat manis

abagus = keadaannya 

bagus

amêrta = tidak hidup

acala = tidak 

bergerak, 

gunung

aji = kitab

adhyāya = pelajaran, 

bagian kitab

āhāra = makanan, 

rejeki, 

pengambilan

amêrêm (pêrêm)= tidur akṣi = mata,lihat

anakwani (a (n) 

+ taku +an+ i)

= menanyai atunggwa 

(a+tunggu+a)

= supaya   

menjaga

akêmit

(a+kêmit+a)

= supaya   

menjaga

anuwuhakên

(a(n)+tuwuh + 

akên)

= menumbuh-

kan, menim-

bulkan

agêleng, krodha = marah abhiprāya = tujuan

abhiseka = bernama, 

penobatan

abhyasa = latihan

aparan = apakah anghyun = menarik hati

anung = yang anumāna = kasihan

anurāga = kasih,cinta aditya, sūrya = matahari

añatur deśa = dari empat 

jurusan

aśirwāda = doa, selamat 

datang

agung = besar, amat atêhêr = lalu

amwit

(a(m)wit)

= mohon diri asing = setiap, 

masing-

masing

artha = tujuan, suci,

selamat, uang

arthanya = artinya

atmaja = anak anjali = sembah

amutêr tutur = memutar 

ceritera, 

mempelajari 

ajaran sastra, 

agama

akṣa,akṣi = mata

aganalalit (aganal 

+ alit )

= besar, kecil awu = abu

atmaka = menjiwai amêng-amêng = bermain- 

main, 

bersenang- 

senang, 

bergaul

atyanta 

hidêpnya

= sangat 

cerdasnya

amêrêm 

(a(m)+pêrêm)

= tidur

aguling = berguling - 

guling

agugulingan = berkali – kali 

tidur

ācārya = guru, pendeta anakêbi 

(anak+bi)

= orang 

perempuan

anakwani 

(a(n) +taku+an+i)

= menanyai

Kata Arti Kata Arti 

B

bajra = petir. senjata 

bhaṭāra indra

bhukti = makan

bawi = babi bhāwa = tokoh, sikap, 

kelakuan

bhuwana, 

bhawana

= yang 

dijadikan, 

bumi

bhūsana = pakaian

bhojana = makanan


Kata Arti Kata Arti 

C

cumumbing = sebagai 

sumbing 

(sumbang)

cakra, 

cakram, 

soda

= senjata cakra

cangkrama = berjalan- jalan 

Kata Arti Kata Arti 

D

dêlaha = kemudian dina = sedih

drêdha = sangat dêlê = diserang dari 

depan

daiwa = takdir deśa = tempat

dewata = para dewa duṣṭa = jahat

dyah = putra raja don = tujuan

dêlaha = kemudian dina = sedih

doh = jauh dilat (dilat) = dijilat

dhṛti = tempayan, 

kilit tempat 

air

de = oleh

durlabha

(dur+labha)

= tidak berasil, 

tidak tercapai, 

amat rahasia

dwaja = panji-panji, 

bendera

dwesa = permusuha, 

jijik

dāna = kekayaan, 

hadiah

dīnāndha 

(dīna+andha)

= menderita 

(hina dan 

buta)

ḍang

(ḍa+ng)

= terhormat

dewa bhiṣak = obat dewa dhāraka = tahan uji

dāna niti = politik 

memberi dana

dadhi,dadih = susu, santan, 

air susu sapi


dyūta = judi dyah = putra raja, 

prajurit 

bangsawan, 

gadis

duṣṭa = jahat dibya,divya = keadaan 

sebagai dewa, 

amat mulia

dāna = hadiah, 

pemberian

dhana = uang, pajak, 

harta

dīnāndha 

(dīna+andha)

= hina dan buta duhkha 

(duh/dur/dus + kha)

= udara buruk, 

susah

durśīla 

(dur+śīla)

= laksana jahat duśśāsana 

(dur+śāsana)

= tingkah laku 

yang buruk

dur, duṣ, 

duś,duh

= buruk durśila = tingkah laku 

yang kurang 

baik

durśāsna = sifat yang 

kurang baik

durkṛti, duskṛti = perbuatan 

jahat

durkha, 

duhkha

= susah, 

sangsara

Kata Arti Kata Arti 

E

eka = satu olan = ulat

emel = kotor ewer = sabar

ênah = tempat enak 

(a+inak)

= enak

Kata Arti Kata Arti 

G

göng/gêrêng/

gêdêng/gêdang

= besar ganggā = dewi gangga

goh = sapi guru dṛwya = kepunyaan 

guru


gaṇa = bilangan, 

makhluk 

setengah 

dewa, 

kelompok,

gêtih, gêtah = darah

gumuling = tergolek, tidur gêlêk = cepat, lekas - 

lekas

ghata = belanga, panaigêgêr = gigir, 

punggung, 

belakang

Kata Arti Kata Arti 

H

hasta = tangan hana = ada

huwus = sudah haywa = jangan

haraka 

(hara+ka)

= merasa lapar hetu = sebab

hala-hayu = buruk baik, 

baik buruk

hāraṇa = bahwa, ambil, 

terpegang

hudan = hujan harohara = kacau balau, 

terkejut, panik

hidêp = perasaan, 

jiwa, tahu

hañar = lekas, dapat, 

baru

halêp = indah, bagus harsa = senang

hyun = ingin, suka hīma = awan, 

mendung

Kata Arti Kata Arti 

I

ikan = ikan ibêk = penuh

igit = gigit īr = tarik

ilū = ikut ikū = ekor

ike = ini ilo = lihat


inguh = indah iwöng = kacau

inge = berpaling iku = itu

ira (ida) = beliau inuhutan 

(uhut + in + an)

= dihalangi

indung = ibu, induk i jöng ta = pada kakimu

iccha = senang, mau, 

tertawa

iji = satu, inti

inêluk 

(êluk+in)

= dilengkung inulatan 

(in + ulat + an)

= dilihat

inuhutan 

(in +uhut)

= dicegah iki, ike = ini

iku, iko = itu ikā, ikana = itu

iwa = sebagai, 

laksana, 

seakan- akan 

indra = raja, dewa 

Indra

Kata Arti Kata Arti 

J

jugul = bebal jaya paṇḍita = amat pandai

jana = manusia, 

masyarakat

Kata Arti Kata Arti 

K

kari (kantun) = masih kapwa = semua

kahaji = dihafal kamena = sebelum, 

supaya  

krama = cara, langkah, 

keadaan, 

halnya

kinon 

(kon+in)

= disuruh

kitānêmwa

(kita + a + (n) + 

têmu + a)

= kamu akan 

menjumpai

kumalaśa = sebagai kalasa 

(tikar)


katinghalan 

(ka + tinghal + an)

= kelihatan kṣīra = air susu

kṣirārnawa 

(kṣra + arnawa)

= lautan susu kita = kami

kala = gerak kāla = waktu, nama 

anak Śiwa

kalā = jerat khala = makhluk 

jahat, raksasa

kahalā = jenis alat 

musik (bende)

kawitan = nenek moyang

kasrêpan = merasa 

bahagia, 

kasihan

kakawaśanta = hendaklah kau 

kuasai

kaṇḍaga = pedang kancit = sekonyong – 

konyong 

krêpana = orang cacat kalêbweng 

(ka + lêbu + ing)

= termasuk pada

kalêbu 

(ka + lêbu)

= termasuk kawikara 

(ka + wi + kara)

= tak terbuat, 

rusak

kṛtakirtya = setelah berjasakṛtānugraha 

(kṛta + anugrah 

+ a)

= diberi 

anugrah, 

memberi 

anugrah

kṛtañjali = berdatang 

sembah

kṛtadīkṣita = dilantik

kṛtaparīkṣa = setelah 

diperksa

kṛtapunya = berbahagia

kṛtapradhanā = bagus sekali kṛtabhiseka = setelah 

dinobatkan

kṛtayaúa = setelah 

menjadi 

terkenal

kṛtayuga = jaman 

pertama, 

jaman emas

kṛthārtha = puas, mati 

dengan 

tentram

kṛtālocita = sesudah 

mengecap 

kebaikan


kṛtawiweka = pandai kṛtasangskāra = upacara yang 

lazim dilantik, 

dihiasi

kṛtasamaya = pandai kṛtaśamaya = membuat 

perjanjian

kṛtopadeśa = dinasehati khala = makhluk 

jahat, rakṣasa

kahalā = jenis alat 

musik

Kāraṇa = sebab

kamahatmyam 

(ka + maha + atmi 

+ an)

= sifat 

kerohanian, 

kesaktian

kaśuran 

(ka + śura + (a) n)

= keberanian

kawidagdhan 

(ka + widagdha + 

a (n)

= kepandaian, 

berilmu

Kaduṣṭan 

(ka + duṣṭa + (a) 

n)

= kejahatan

kadurlabhan 

ka + dur + labha + 

(a)n)

= kesupaya n, 

ketidak 

berasilan

kasandehan 

(ka + sandeh + 

(a) n)

= kekhawatiran

kalituhayuan/

kalituhaywan 

(ka + lituhayu + 

an)

= kecantikan kātiśayan 

(ka + atiśa + (a) 

n) 

= keistime- 

waan

kaparabhun 

(ka + prabhun + 

(a) n)

= Berkedudukan 

pangkat raja

kacakrawartyan 

(ka + cakarawarti 

+ an)

= kekuasaan

kapāṇḍawan 

(ka + pāṇḍawa + 

(a) n)

= keadaan seperti 

orang Pandawa

karatun 

(ka + ratu + (a) n)

= berkedudu-

kan sebagai 

raja

kapunyan 

(ka + punya + (a) n)

= ada dalam 

keadaan baik

kabinihajian 

(ka + bini + haji 

+ (a) n)

= tempat istri 

raja

kahyangan 

(ka + hyang + an )

= tempat dewa kaḍatwanan 

(ka + datu + an )

= kediaman raja

kadohan 

(ka + doh + an)

= tempat yang 

jauh, kejauhan

kahanan 

(ka +hana + (a) n)

= tempat berada


kālapan 

(ka + alap + an)

= terambilnya kaputêran 

(ka + putêr + an)

= diputarnya

kālahan 

(ka + alah + an)

= terkalahkan kinuman 

(ka + inum + an )

= diminumnya

krodha = marah kewalya = akan namun 

kahadang 

(ka + hadang )

= kebetulan, 

dicegat nafsu,

Karakṣan 

(ka + rakṣa + (a)n)

= dijaga

kahyun = keinginan kānurāgan = dicintai

kuṇḍala = anting – anting kapalangên 

(ka + palang + ên)

= terhalangi

khagapati 

(khaga + pati)

= raja burung, 

sang Jatayu

kamêna = sebelum

kumwa = demikian kwa = demikian

kahidêpta 

(ka + hidêp + ta)

= dapat 

dipikirkan, 

kau dapat 

pikirkan

Kawênangta

(ka + wênang + 

ta)

= dapat dicapai

kila = terang, nyata kāma = kesenangan

kṣaya = hilang, 

musnah, 

kenang

keśari = memiliki  

kumpulan 

rambut, singa

Kata Arti Kata Arti 

L

Lumampah

(lampah + um)

= berjalan lapā = lapar

len = lain lwir agni = sebagai api, 

laksana api

līna = lenyap lapā = lapar

lara = susah, sakit lalêr lalu = lalat hijau

linakwakên 

(laku + in + akên)

= dijalankan lumiyat 

(liyat + um)

= melihat


langên – langö = kecantikan, 

kehindahan, 

tempat yang 

hindah, 

menyenang-

kan

lāgi = dahulu, 

biasanya

Kata Arti Kata Arti 

M

mangrabasa = merusak, 

memperkosa

matutur = mengingat-

kan

muwah = lagi mangepeki (epek 

+ i)

= merebut, 

mengambil

manglêndö 

(ma(ng) + lêndö)

= merebahkan 

diri, 

menjatuhkan 

diri

mojar

(ma + ujar)

= berkata

manghwana 

(ma(ng) +hwan 

+ a)

= supaya   

mengembala

panghwaning 

lêmbu

= tempat 

mengembala 

lembu

mājar, mojar = berkata mangan = makan

māri = selesai minum = minum

mêtu , wêtu = keluar manapatha

(ma (n) + sapatha)

= menyapa

manêmbah

(ma (n) + sêmbah)

= menyembah manasi 

(ma (n)+tasi)

= mengemis

mālap

(ma +alap)

= mengambil mangkö = segera, 

sekarang ini

matra = ukuran mṛdu komala = lambat, halus, 

menyenang-

kan, manis

manuk mañar = burung 

manyar

mati 

makidukus

= sangat 

membongkok-

kan diri


marah -marahi = bertutur kata mahāpralaya = peleburan, 

maut

matutur = mengingatkan musuh maparö = musuh dekat

meghāntaka = nama sebuah 

lontar

megha = mendung

mada = mabuk moha = bingung

matsarya = irihati mrêsāwāda 

(mrêsa + awada)

= berkata 

bohong

mareng 

(m) para + ing)

= dekat pada, 

menuju ke 

mamêjahi 

(ma (m)+pêjah+i)

= membunuh

milwa

(milu+ a)

= supaya   ikut manggabhiwāda 

(ma(ng) + 

abhiwāda 

= menghormat

matutur 

(ma + tutur)

= menjadi ingat mewêh 

(ma+iwêh)

= susah

nêmang 

(nêm + ang)

= enam mêne = sekarang, 

nanti

mūtra = uyuh, kencing manunggangi 

(ma(n)+tunggang 

+ i)

= menaiki, 

mengendarai

maḍangan 

(ma + dangan)

= menjadi 

ringan

mangaśirwāda 

(ma (ng)+ 

aśirwāda)

= mengucap-

kan selamat 

datang, doa

mṛgapati 

(mṛga + pati)

= raja binatang maśaca = cuci muka

muliha 

(mulih +) +a)

= akan datang mapinta = meminta

mahabhara = luar biasa mangke = sekarang, 

demikian

mangko = sekarang, 

demikian

mangkā = demikian, 

begitu

mangkana = demikian, 

begitu

manganjali = menyembah

mamwit 

(ma (m) +wit )

= memohon diri mangkat datêng = tiba waktunya 

berangkat


mulat = melihat manut (ma(n) + 

tut)

= menurut

Kata Arti Kata Arti 

N

nala = api nāla = hati

nana = kepala nanā = rusak

nānā = berberda- 

beda

nātha = raja, 

pelindung

nāṭa = penari, pemain 

sandiwara

nidra = tidur

nirdon = tidak 

bertujuan

nimitta = sebab

naya = akal nayana = mata, permata

nayaka = pemimpin nitra 

(ni + tra)

= alat penuntun, 

mata

nyur(nyuh) = nyiur nira = nya 

nirārākṣakeng 

(nira +a + rākṣa 

+ika+ng )

= beliau 

menjaga itu

ninganātha 

(ni + ng + a + 

nātha)

= yang tidak 

memiliki  

pelindung 

(hina)

niskāla

(nis + kāla)

= tidak 

bergerak, 

tetap, 

langgeng

nāhan = demikian

nihan = begini niti = kelakuan, ilmu 

ketatanegaraan

niyata = nyata, 

sungguh, 

benar

nircala = tidak bergerak

nir, nis, niś, nih = tidak, hilang nirmala = tidak mala, 

suci

nguni-nguni = lebih-lebih, 

apalagi

nirtura, nistura = tidak 

memiliki  

belas kasihan


 nirteja = tidak 

bercahaya

nirsandeha = tidak ragu- 

ragu 

ngke = sini, sekarang 

ini, di sini

angkā = sana, di sana, 

demikian

ngkana = sana, di sana, 

demikian

ndanasing 

(ndan+asing )

= ya setiap

ndan = ya, namun , dan nirāwarana (nira 

+ awarana)

= tanpa aling – 

aling 

narendrātmaja 

(nara + indra + 

atmaja)

= raja putra ngindra parwata (ng +Indra + 

parwata)

= gunung 

Indrakila

nghayun = kebaikan, 

keselamatan

ng mêrak = si burung 

merak

nikungalas 

(n) + iku + ng + 

alas)

= itu si hutan

Kata Arti Kata Arti 

O

Oṁ = panggilan/

simbol dari 

Tuhan

ojar

(a + ujar)

= berkata

Kata Arti Kata Arti 

P

prāja = pemerintah-anpari (pantun) = padi

priyā = kawan wanita priya = teman laki – 

laki

pawat 

(pa + wat)

= pembawaan pinarikṣa

(parikṣa)

= diuji, 

diperiksa

pinakopajīwa 

(pinaka + upajīwa)

= sebagai 

penghidupan, 

sebagai 

makanan

pinaka 

(paka + in)

= sebagai


pamöh dari pêh 

-pêhan)

= perahan pinahayu 

(pa + hayu + in)

= diselengga-

rakan dengan 

sebaik- 

baiknya.

padartha = alasan, isi, 

perihal

pangartha = uraian, 

pengertian

panita = tangan, ambil, 

terpegang

pàmêng – 

amêng 

= permainan

paryaya = lingkungan, 

ukuran besar 

kecilnya

papêrêman = tempat tidur

praśasta = terpuji, 

ternama

pada = bumi

paḍa = kaki parajana 

(para + jana)

= orang lain

priyahita 

(priya + hita)

= sahabat yang 

baik

priyā = sahabat 

perempuan

priya = sahabat laki - 

laki 

panêmu (pa (n) + 

têmu ; apanêmu

= akan 

mendapat

panganên 

(pangan + ên)

= agar dimakan pêjahên 

(pejah + ên)

= bunuhlah

Paḍangan 

(pa +ḍang +an)

= dapur paweh 

(pa + weh)

= pemberian

Paripūrṇa = amat 

sempurna

paribhoga = yang 

berubungan 

dengan 

makanan

paribhasa = yang 

berubungan 

dengan bahasa

paburwan 

(pa + buru + an)

= tempat 

berburu

paprangan 

(pa +prang +an)

= tempat 

berperangan

panghwanan (pa 

+ hwan + an)

= tempat 

mengembala

pametan 

(pa(m) + pet + an)

= tempat 

mengambil

pangigêlan 

(pa(ng)+ igêl+an)

= tempat menari


pasangkêpan 

(pa+sangkêp +an)

= perlengkapan pakadangan 

(pa + kadang +an)

= hubungan 

keluarga

pakatonan 

(pa +ka +ton +an)

= semua apa 

yang dilihat

panadyan 

(pa (n)+dadi +an)

= yang 

berhubungan 

penjelmaan

popacaran 

(pa+upacara +(a) n)

= yang ada 

hubungannya 

dengan 

upacara

pangṛtu = kesempatan

pria = berapa, betapapininang (pinang 

+ in)

= diminta, 

diundang

parêng = bersama putrotpādana 

(putra + upādana)

= membang- 

kitkan anak

patang wêngi = empat malam prihatin 

(prih+ ati (a) n)

= sakit hati

panglalu 

(pa(ng) + lalu)

= terus liwat paritrana = menjaga

pakêna = untuk, 

istimewa 

untuk

prārthana = permohonan, 

pengharapan

prayatna = berhati - hati paramārtha 

(parama + artha)

= amat suci

parārtha 

(para +artha)

= dunia selamat parwata = gunung

prih = cari, usaha, 

perlu

pidonya = yang 

dibuatnya

pāpa = sengsara prayojana = diusahakan, 

dipikirkan

Kata Arti Kata Arti 

R

rês = takut rêju = benar

rāt (rarat) = darat

ratu = orang 

terhormat

rabhi = perempuan 

terhormat


raka = kakak 

terhormat

rāma = ayah 

terhormat

rena = ibu terhormat rāja = raja, orang 

yang 

memerintah

rati = senang rinujit 

(rujit + in)

= dikoyak

ratha = kereta ragādi 

(raga + adi)

= kesenangan 

dan lain 

sebagainya

rāga = hawa nafsu

Kata Arti Kata Arti 

S

sira = ia/beliau swaprāja = pemerintahan 

sendiri

sari (santun) = bunga sarwaśāṣtra = bermacam-

macam 

pengetahuan

saka = dari, karena Sirāwungwa (sira 

+ a + wungu + a)

= ia supaya   

bangun

suśīla = kelakuan yang 

baik

tuna suśīla = kelakuan 

kurang baik

sila = duduk sakatambay 

eñjing

= keesokan 

harinya, pada 

pagi hari

swamī = istri solih 

(sa + ulih)

= semua hasil

sêmbah = menyembah sakeng 

(saka + ing)

= dari pada, dari 

dalam

sākṣāt 

(sa + akṣa + at)

= semata, 

sebagai

sārining parama 

tattwa

= inti sari 

kebenaran 

sthiti = hidup, tetap 

setia, patuh

sakāla 

(sa +kāla)

= sesuai dengan 

gerak,nyata


sangkan (sa (ng) 

ka (n)

= dari, segala 

yang ada

sêmbah 

a (n) + sêmbah - 

anêmbah 

= menyembah

sanggah- 

a (n) + sanggah - 

ananggah

= memikul Santwa- 

a (n)+santwa - 

anantwa

= menyapa

sāmbat-

a (n) +sāmbat - 

anāmbat

= meratap sambut- 

a (n) + sambut - 

anambut

= mengambil

Sambêr- 

a (n) + sambêr- 

anambêr

= menyambar sambung-

a (n) +sambung - 

anambung

= menyambung

Sambe- 

a (n) +sambe - 

anambe

= memanggil sangga- 

a (n) +sangga - 

anangga

= memegang 

tinggi-tinggi, 

bersetubuh

sapatha-

ma (n)+sapatha- 

manapatha

= menyapa sumök (sök) = memenuhi

saṇḍa = gadai, 

sandaran

sinidhakêna 

(siddha+ um + 

akêna)

= menyelesaikan

sêsêh = sarang sugandha = harum baunya

sahaya = teman sāhasā = dahsyat, 

bengis

swagotra 

(swa +gotra)

= famili sendiri, 

seluruh rakyat

siromulih(sira + 

umulih)

= ia pulang

sakatambesok 

(saka+tambay + 

isuk)

= pada keesokan 

harinya pagi - 

pagi

swastha = aturan, 

keterangan, 

kesejahtraan

swasthā 

(swa + sthā)

= berdiri sendiri sāri - sāri = selalu, tiap – 

tiap hari

swakārya = pekerjaan 

sendiri

swakarma = cara sendiri

swagotra = keluarga 

sendiri

swadeúa = tempat tinggal 

sendiri

swadharma = kewajiban 

sendiri

swaputra = anak kandung


sapakon 

(sa +pa +kon)

= seperintah sarwa widya = bermacam – 

macam ilmu 

pengetahuan

sarwa dukha = segala 

kesupaya n

sarwa dewata = semua dewa – 

dewa

sarwāstra = bermacam – 

macam panah

sarwosadhā = bermacam – 

macam obat

sarwajña = semua pikiran, 

pengetahuan

siddhi = mujarab

sewaka = tempat 

menghadap, 

yang 

menghadap, 

pelayan

sajjana 

(sat + jana)

= orang suci

sangka, saka = dari sawwang = berteriak, 

bersuara

sarāga 

(sa +raga)

= sebagai 

kesenangan

sarāt 

(sa+rāt)

= seluruh dunia

sireka 

(sira +ika)

= beliau itu

Kata Arti Kata Arti 

Ś

śāṣtra

(śāṣ + tra)

= alat mengajar, 

ceritra, ajaran

ṣuṣrūsa = patuh, tahat, 

setia

śrênggī dari 

śrêngga

= tanduk śrênggī = memiliki  

tanduk

śaśī dari śaśa = tarwelu śaśin = memiliki /

mengandung 

welu

śaśī = mengandung 

tarwelu, bulan

śaka = tiang śīla = kelakuan

śila = batu śumariga = sebagai curiga 

(keris)


śakti = kekuatan 

tenaga, 

kekuatan batin

śaka = tiang, undang 

– undang 

śiwatwa = ajaran Śiwa, 

kesejatian 

Śiwa

Kata Arti Kata Arti 

T

tuwuh = tubuh, badan, 

umur

tarmolah 

(tar +ma +ulah)

= tak bergerak, 

diam

tinambak

(tambak +in)

= dibendung tapwan asowe = tidak beberapa 

lama

tumūt (tūt + um)= menurut tūt = turut

tantrī dari tantra = kekuatan tantrī = memiliki  

kekuatan

tantrin = memiliki  

kekuatan

tasyan 

(tasi +an)

= hasil 

mengemis

ta, pwa = lah tatśeṣa 

(tat+śeṣa)

= sisa itu, 

sisanya

tinakwanan (taku 

+in +i(an) + i (an)

= ditanyai tinañan 

(taña + in)

= ditanyai

tan yogya = tidak patut tuhu = betul-betul, 

sungguh-

sungguh

tinghalana 

(tingha +i(an)+ a)

= agar dilihat tri loka śaraṇa = pelindung tiga 

dunia

tri mūrthi = tiga badan/

perwujudan 

(Brahma,

Wiṣṇu, Īśwara)

tattwa = kebenaran, 

cerita, 

kenyataan

tutur = nasehat tumêrêp

(têrêp + um)

= hinggap


tansah = selalu tan pati tuturi = jangan 

memberi 

nasehat

têwas manghel = susah payah 

hasilnya

têwas = hasil

twas = hati tamoli 

(tar +ma + uli = tan 

+ma + uli)

= tak ada yang 

melebihi

tar malupeng 

(tar + ma + lupa 

+ ing)

= tidak lupa 

pada

Triwikrama pitā = bapak Bhatara 

Wisnu

Triwikrama = gelar Bhatara 

Wisnu

tiba = jatuh

tumpihangin = nama 

makanan, obat 

angin

tadanantara (tad 

+ an + antara)

= pada waktu itu 

juga.

tinakwanan (taku 

+in +i(an)+ an )

= ditanyai tinangisi 

(tangis +in +i)

= ditangisi

tumangisi (tangis 

+ um + i)

= menangisi tar wihang = tak menolak

tatan, tātan 

(tar + tan) 

= tidak sama 

sekali

têmên = betul – betul, 

amat

tutana 

(tut +i(ana)

= patut dituruti tapowana = pertapaan di 

dalam gua

tapo = goa pertapaan ṭotaka = ratapan

tumama 

(tama+um)

= masuk

Kata Arti Kata Arti 

U

udan = hujan ulā = ular

udal = kembali ūrddha = tinggi 

ūna = utuh usaha  = akal

urang (udang) = udang ulih = hasil


upajiwa 

(upa +jiwa)

= yang 

berhubungan 

dengan 

penghidupan 

atau makanan

upama = yang 

berhubungan 

dengan 

ukuran, selaku 

perbandingan

upabhoga = yang 

berubungan 

dengan 

makanan

uparêngga = yang 

berubungan 

dengan 

keindahan

upadeśa 

(upa +deśa)

= petunjuk, 

penuntun, 

ajaran

upakṣama 

(upa+kṣama)

= ampun

utah = utah, tumpah utpatti = kelahiran, 

lahir, hasil

upākyāna = ceritera 

pendek

Kata Arti Kata Arti 

W

wighna = rintangan, 

halangan

wehana

(weh +i(an) +a)

= agar diberi

wuwus = kata

wija = biji, benih wāh = air bah, banjir

wṛṣtipāta/hudan 

adrês

= hujan lebat wṛṣ = hujan

wṛkṣasakha = dahan pohon watu = batu

wintang = bintang wayang = bayang

walang = balang waja = baja

wangśa = bangsa wakul = bakul

wagus = bagus wangun = bangun

wangke = bangke waju = baju(baju 

besi)

watang = batang watês = batas

wāni = bani,berani wawa = bawa


wwe/wway/we = air wring /wruh = tahu

wāk = suara wāktra 

(wāk + tra)

= alat suara

wêlas = belas kasihan wāhyādyātmika 

(wāhya + 

adyātmika)

= lahir batin 

(sekala 

niskala)

wuta = buta warang = kawin

wre, wānara = kera wadwa, badwa = rakyat, tentara

wira = sifat orang 

laki-laki 

wigraha nīti = perang

wineh 

(weh + in)

= diberi Wṛṣabha = lembu, sapi

wuta = buta wyādhi = penyakit

walyan 

(wali + an)

= dukun wuwu = kata

wêlin 

(wêli + an)

= belilah wurunga (wurung 

+ a)

= supaya   batal, 

tidak jadi

warasa 

(waras + a)

= supaya   

menjadi 

sembuh

wṛddhi = banyak, 

menjadi 

banyak

wangśa = bangsa, 

keturunan 

keluarga

wit kelapa = pohon kelapa

wismṛti = tidak lupa wênang = dapat, bisa

wulat = pandangan 

mata, lihat

wimba = bayangan

wiśeṣa = keunggulan, 

hebat, bagus, 

kuasa

Kata Arti Kata Arti 

Y

yatna = hati – hati, 

siap sedia

yāsawaha = ia supaya   

bersawah


yogya = patut ya ta = ialah, yaitu

yar, yan = kalau, apabila yan hana wwang= kalau ada 

manusia

yeka 

(ya + ika)

= ya itu, 

menjauh

yar wehakên = beliau 

memberi, 

baginda 

memberi

yatanyan = agar supaya  


Related Posts:

  • sastra kawi 4 útætÓi sÊiti lIxn& ddi kiT      tK rx nik ,Utpatti sthiti līṇaning dadi kitā ta kāraṇa nika.(=Lekad hidup matinnya sang numad… Read More